Diferencies ente revisiones de «Filología:Propuesta ortográfica:Introdución»
| Llinia 6: | Llinia 6: | ||
antiguus dialeutus lhatinus de la Península Ibérica. | antiguus dialeutus lhatinus de la Península Ibérica. | ||
| − | Estàs heterogéneàs | + | Estàs heterogéneàs fhavlàs asturlhionesàs, pola su dispersión, fhurun incapazis nel lhargor de los sieglus d’algamar un modelu únicu normativu na escritura, i nenguna variedá fhuei capaz fhasta güei d’imponer un prestigiu i una pujancia indispensavlis pa absorve-làs otràs, provlema agraváu pol ailhamientu social, físicu i políticu de làs fhavlàs desti origin. Dende la Edá Medya fhuei, dempués del lhatín, el castillanu el que sirvió de vehículu unitariu ente tantàs variedais, i dió lhugar a numerosàs palràs en parti influyíàs i en parti emparentaàs culàs variedais vizinàs. Assina, l’asturianu-lhionés ucidental asseméyhassi avondo al galaicu- pertués (el mirandés más al pertués) i el cántabru-estremeñu al castillanu. |
| − | Inclusu sobre làs | + | Inclusu sobre làs fhavlàs d’Asturiàs - de làs que havitualmente se diz que convivin dos sistemàs |
lhingüísticus estrañus ente sí pero mui afinis pola pertenencia al mesmu grupu de dialeutus | lhingüísticus estrañus ente sí pero mui afinis pola pertenencia al mesmu grupu de dialeutus | ||
| − | lhatinus (los l.lamaus iberu-ucidentalis) - tamién suel | + | lhatinus (los l.lamaus iberu-ucidentalis) - tamién suel fhavlassi de “variedá lhocal de l’español, |
válida solo pa relhacionis de curtiu alcanci, ‘pa andar per casa’. Carecin polo tanto los diversus dialeutus de rasgus diferencialis suficientis en cantidá i calidá pa estavlecer cun ellus una modalidá románica totalmenti | válida solo pa relhacionis de curtiu alcanci, ‘pa andar per casa’. Carecin polo tanto los diversus dialeutus de rasgus diferencialis suficientis en cantidá i calidá pa estavlecer cun ellus una modalidá románica totalmenti | ||
autónoma respeutu de l’español. La mayoría de los fhalantis ingenuus i non demasiáu cultivaus | autónoma respeutu de l’español. La mayoría de los fhalantis ingenuus i non demasiáu cultivaus | ||
| Llinia 20: | Llinia 20: | ||
lhingüística centrada -como fhasta agora- enos lhímitis alministrativus de làs diversàs | lhingüística centrada -como fhasta agora- enos lhímitis alministrativus de làs diversàs | ||
Comunidais Autónomàs, anque seyàn los d’Asturiàs, nin munchu menus a un determináu grupu | Comunidais Autónomàs, anque seyàn los d’Asturiàs, nin munchu menus a un determináu grupu | ||
| − | de palràs qu’algamun un determináu prestigiu pola cantidá de | + | de palràs qu’algamun un determináu prestigiu pola cantidá de fhavlantis, como yê’l casu de |
l’asturianu central, basi de l’estándar lhiterariu más essitosu enjamás creáu n’asturlhionés. | l’asturianu central, basi de l’estándar lhiterariu más essitosu enjamás creáu n’asturlhionés. | ||
| Llinia 34: | Llinia 34: | ||
El modelu a seguir qu’equí pretendemus nun yê como’l de nenguna otra lhingua ibérica. La | El modelu a seguir qu’equí pretendemus nun yê como’l de nenguna otra lhingua ibérica. La | ||
| − | situación del | + | situación del galaicupertués i del catalán yê de reconocencia histórica - dambus cun creación |
| − | lhiteraria enantes de l’usu general del | + | lhiteraria enantes de l’usu general del castillanu enos respeutivus territorius, el pertués amás cun |
un Estáu que respalda la su lhingua - i de pujancia i resistencia énte | un Estáu que respalda la su lhingua - i de pujancia i resistencia énte | ||
| − | l’empuji de la norma común española nel passáu. Dotramiente, la de | + | l’empuji de la norma común española nel passáu. Dotramiente, la de fhavla aragonesa yê una |
comunidá güei mui lhimitada, siendo’l provlema al que s’enfrenta, más que la normalización | comunidá güei mui lhimitada, siendo’l provlema al que s’enfrenta, más que la normalización | ||
| − | + | duna idioma, el de lhograr l’atención del restu de la su comunidá alministrativa pola defhensa | |
duna variedá lhingüística histórica. | duna variedá lhingüística histórica. | ||
L’asturlhionés, pol contrariu, yê una lhingua esparzida pelos | L’asturlhionés, pol contrariu, yê una lhingua esparzida pelos | ||
más estremaus territorius cun fenómenus fonéticus diversus i sentimientus alcuentraus al | más estremaus territorius cun fenómenus fonéticus diversus i sentimientus alcuentraus al | ||
| − | respeutivi | + | respeutivi dunàs variedais diferentis (en mayor o menor medida) de l’español y |
| − | mui distintàs ente sí, pero en cualquier casu cun | + | mui distintàs ente sí, pero en cualquier casu cun fhavlantis desseosus d’afhitar una manera de |
proteger el patrimoniu cultural tan inmensu que supón, ensín sacrificar tampoco la su | proteger el patrimoniu cultural tan inmensu que supón, ensín sacrificar tampoco la su | ||
variedá lhocal o regional. | variedá lhocal o regional. | ||
| − | L’exemplu de la normalización de l’A.Ll.A. yê la | + | L’exemplu de la normalización de l’A.Ll.A. yê la prueva del desseu tan intensu que fhaz de la comunidá alministrativa más variada no lhingüístico del territoriu asturlhionés, Asturiàs, la única que sigui una norma, aun siendo ésta duna variedá concreta - i non una mistura ente variàs, como aconseyhàn làs múltiplis diferenciàs. Làs ‘lhinguàs’ afhitaàs fhasta’l momentu (‘asturianu’, ‘cantabriegu’, ‘llionés’, ‘mirandés’, ‘estremeñu’,...) nun son talàs, sinón espressionis dun mesmu dialeutu históricu lhatinu más o menus castellanizáu (ó portuguesizáu), dividíu i escondíu nel olvíu rural i domésticu, i agora eleváu a l’ámbitu políticu cun mayor o menor fortuna. |
| − | tan intensu que fhaz de la comunidá alministrativa más variada no lhingüístico del territoriu | ||
| − | asturlhionés, Asturiàs, la única que sigui una norma, aun siendo ésta duna variedá concreta - i | ||
| − | non una mistura ente variàs, como aconseyhàn làs múltiplis diferenciàs. Làs | ||
| − | afhitaàs fhasta’l momentu (‘asturianu’, ‘cantabriegu’, ‘llionés’, ‘mirandés’, ‘estremeñu’,...) nun | ||
| − | son talàs, sinón espressionis dun mesmu dialeutu históricu lhatinu más o menus castellanizáu (ó portuguesizáu), | ||
| − | dividíu i escondíu nel olvíu rural i domésticu, i agora eleváu a l’ámbitu políticu cun mayor o | ||
| − | menor fortuna. | ||
| − | Nenguna variedá por sí sola tien nin tendrá nunca entidá suficienti pa ser | + | Nenguna variedá por sí sola tien nin tendrá nunca entidá suficienti pa ser considerada lhingua, haiga o non “oficialidá” -nel grau que seya- enàs distintàs alministracionis. Nun yê sinón en juñendo los retaçus hestóricus que s’ha lhogra-la verdadera lhingua que s’escuendi tres duna fachada de “dialeutus castellanus”. La situación del gallegu (que yê provavlementi ún de los factoris políticus causantis de la confusión na Península ente territoriu alministrativu - territoriu lhingüísticu) yê especial, pola dificultá d’afhitar una norma común |
| − | considerada lhingua, haiga o non “oficialidá” -nel grau que seya- enàs distintàs alministracionis. | + | cul pertués agora qu’ésti yê consideráu la lhingua estándar. Tous puedin ver que dambus nun son sinón |
| − | Nun yê sinón en juñendo los retaçus | ||
| − | s’escuendi tres duna fachada de “dialeutus castellanus”. La situación del gallegu (que yê | ||
| − | |||
| − | alministrativu - territoriu lhingüísticu) yê especial, pola dificultá d’afhitar una norma común | ||
| − | cul | ||
variedais duna mesma lhingua, pero la realidá política impón una solución que nun yê viavli pa | variedais duna mesma lhingua, pero la realidá política impón una solución que nun yê viavli pa | ||
làs otràs variedais peninsularis (como’l ‘valencianu’, el ‘balear’ o el ‘mirandés’ por poner | làs otràs variedais peninsularis (como’l ‘valencianu’, el ‘balear’ o el ‘mirandés’ por poner | ||
| − | + | dellus eixemplus). | |
| − | L’asturlheonés yê ensín dulda la lhingua peninsular cun mayoris | + | L’asturlheonés yê ensín dulda la lhingua peninsular cun mayoris perspeutivàs de dessarrollu |
| − | pa fhazia’l fhuturu, cun una comunidá de | + | pa fhazia’l fhuturu, cun una comunidá de fhavlantis activus i passivus possivli de más de 3,5 |
millonis (ensín conta-los emigraus, avondo numerosus de làs regionis asturlhionesàs) cula | millonis (ensín conta-los emigraus, avondo numerosus de làs regionis asturlhionesàs) cula | ||
| − | suma de làs regionis o aún se | + | suma de làs regionis o aún se fhavla. Los fhavlantis activus provavlementi ñon puedàn |
| − | contassi en munchu más de 600.000, siendo alredor medyu millón | + | contassi en munchu más de 600.000, siendo alredor medyu millón d’Asturiàs, diez mil de |
Miranda i el restu de los vieyhus de la Cantabria i la Palencia montañesàs, Lhión, Zamora, | Miranda i el restu de los vieyhus de la Cantabria i la Palencia montañesàs, Lhión, Zamora, | ||
| − | Salamanca i | + | [[Provincia de Salamanca|Salamanca]] i [[Provincia de Caçris|Caçris]], provinciàs ondi sólo la población de cierta edá lu palra cun havitualidá, i |
| − | en toàs partis más o | + | en toàs partis más o minus misturáu cul castillanu o el galaicu-pertués), cun una actitú |
| − | moderna de cierta comprensión i | + | moderna de cierta comprensión i aceutación social i en menor medida istitucional del fhechu |
lhingüísticu diferenciáu i dessapartáu del campu políticu tantu n’Asturiàs como en Pertual - | lhingüísticu diferenciáu i dessapartáu del campu políticu tantu n’Asturiàs como en Pertual - | ||
pesie a la falta d’apueyu a la oficialidá, isso yê otru provlema-, amás duna situación económica | pesie a la falta d’apueyu a la oficialidá, isso yê otru provlema-, amás duna situación económica | ||
| − | favoravli a una implantación de l’asturlhionés enos | + | favoravli a una implantación de l’asturlhionés enos medyus de comunicación de massàs. |
| − | El | + | El bilhingüísmu yê güei por fin entendíu pola mayoría de personàs cultàs como un factor |
| − | bilhingüísmu yê güei por fin entendíu pola mayoría de personàs cultàs como un factor | ||
enriquecedor i conservador del patrimoniu cultural propiu, amás duna fhorma bien simpli de | enriquecedor i conservador del patrimoniu cultural propiu, amás duna fhorma bien simpli de | ||
comprende-làs otràs variedais lhingüísticàs cercanàs, cula facilidá que isso lleva segu pal | comprende-làs otràs variedais lhingüísticàs cercanàs, cula facilidá que isso lleva segu pal | ||
Revisión actual a fecha de 20:18 7 avi 2009
La situación lhingüística nel ucidenti español (i ena región de Tràs-los-Montes, en Pertual) yê hívrida. El vehículu general de comunicación nesta zona yê des de fhaz sieglus la lhingua española (o la pertuesa), nun solo pa la espressión escrita, sinón tamién pa la oral, provocando en tol antigu dominiu asturlhionés una mistura idiomática ensín comparancia cul restu de los antiguus dialeutus lhatinus de la Península Ibérica.
Estàs heterogéneàs fhavlàs asturlhionesàs, pola su dispersión, fhurun incapazis nel lhargor de los sieglus d’algamar un modelu únicu normativu na escritura, i nenguna variedá fhuei capaz fhasta güei d’imponer un prestigiu i una pujancia indispensavlis pa absorve-làs otràs, provlema agraváu pol ailhamientu social, físicu i políticu de làs fhavlàs desti origin. Dende la Edá Medya fhuei, dempués del lhatín, el castillanu el que sirvió de vehículu unitariu ente tantàs variedais, i dió lhugar a numerosàs palràs en parti influyíàs i en parti emparentaàs culàs variedais vizinàs. Assina, l’asturianu-lhionés ucidental asseméyhassi avondo al galaicu- pertués (el mirandés más al pertués) i el cántabru-estremeñu al castillanu.
Inclusu sobre làs fhavlàs d’Asturiàs - de làs que havitualmente se diz que convivin dos sistemàs lhingüísticus estrañus ente sí pero mui afinis pola pertenencia al mesmu grupu de dialeutus lhatinus (los l.lamaus iberu-ucidentalis) - tamién suel fhavlassi de “variedá lhocal de l’español, válida solo pa relhacionis de curtiu alcanci, ‘pa andar per casa’. Carecin polo tanto los diversus dialeutus de rasgus diferencialis suficientis en cantidá i calidá pa estavlecer cun ellus una modalidá románica totalmenti autónoma respeutu de l’español. La mayoría de los fhalantis ingenuus i non demasiáu cultivaus passa, cun mínimus matizis y ensín nengún esfhuerciu, duna espressión asturiana más o menus castellanizada a otru registru español nel que perduren rasgus asturianus”1.
Énte esta situación, agravada más aún nel restu del dominiu, nun puei concibissi una verdadera normalización lhingüística centrada -como fhasta agora- enos lhímitis alministrativus de làs diversàs Comunidais Autónomàs, anque seyàn los d’Asturiàs, nin munchu menus a un determináu grupu de palràs qu’algamun un determináu prestigiu pola cantidá de fhavlantis, como yê’l casu de l’asturianu central, basi de l’estándar lhiterariu más essitosu enjamás creáu n’asturlhionés.
En definitiva, si se quier que cuayhi una normalización lhingüística verdaderamente asturlhionesa s’han tener en cuônta tolos fenómenus lhingüísticus generalis conocíus, que güei ya lo son avondo, i, polo que se sabi, en nengún casu homogéneus. Isto nun va implicar que l’asturianu (i más concretamente la norma afhitada pola A.Ll.A) nun vaiga poder usassi enos escritus esclusivamente asturianus (na poesía, na toponimia, na radiu asturiana), sinón que supón una normalización pénte una situación de división incomprensivli, de xeitu que tol dominiu pueda comunicassi medyanti la lhingua (ojetivu principal de la mesma), manteniendo los rasgus propius de ca dialeutu, pero conociendo nel camín los rasgus de làs demás variedais, riqueza educativa impossivli cul actual sistema d’atención namái a los lhímitis alministrativus (i al castellanu normativu) na ensenhancia, en vezi d’a los lhingüísticus.
El modelu a seguir qu’equí pretendemus nun yê como’l de nenguna otra lhingua ibérica. La situación del galaicupertués i del catalán yê de reconocencia histórica - dambus cun creación lhiteraria enantes de l’usu general del castillanu enos respeutivus territorius, el pertués amás cun un Estáu que respalda la su lhingua - i de pujancia i resistencia énte l’empuji de la norma común española nel passáu. Dotramiente, la de fhavla aragonesa yê una comunidá güei mui lhimitada, siendo’l provlema al que s’enfrenta, más que la normalización duna idioma, el de lhograr l’atención del restu de la su comunidá alministrativa pola defhensa duna variedá lhingüística histórica.
L’asturlhionés, pol contrariu, yê una lhingua esparzida pelos más estremaus territorius cun fenómenus fonéticus diversus i sentimientus alcuentraus al respeutivi dunàs variedais diferentis (en mayor o menor medida) de l’español y mui distintàs ente sí, pero en cualquier casu cun fhavlantis desseosus d’afhitar una manera de proteger el patrimoniu cultural tan inmensu que supón, ensín sacrificar tampoco la su variedá lhocal o regional.
L’exemplu de la normalización de l’A.Ll.A. yê la prueva del desseu tan intensu que fhaz de la comunidá alministrativa más variada no lhingüístico del territoriu asturlhionés, Asturiàs, la única que sigui una norma, aun siendo ésta duna variedá concreta - i non una mistura ente variàs, como aconseyhàn làs múltiplis diferenciàs. Làs ‘lhinguàs’ afhitaàs fhasta’l momentu (‘asturianu’, ‘cantabriegu’, ‘llionés’, ‘mirandés’, ‘estremeñu’,...) nun son talàs, sinón espressionis dun mesmu dialeutu históricu lhatinu más o menus castellanizáu (ó portuguesizáu), dividíu i escondíu nel olvíu rural i domésticu, i agora eleváu a l’ámbitu políticu cun mayor o menor fortuna.
Nenguna variedá por sí sola tien nin tendrá nunca entidá suficienti pa ser considerada lhingua, haiga o non “oficialidá” -nel grau que seya- enàs distintàs alministracionis. Nun yê sinón en juñendo los retaçus hestóricus que s’ha lhogra-la verdadera lhingua que s’escuendi tres duna fachada de “dialeutus castellanus”. La situación del gallegu (que yê provavlementi ún de los factoris políticus causantis de la confusión na Península ente territoriu alministrativu - territoriu lhingüísticu) yê especial, pola dificultá d’afhitar una norma común cul pertués agora qu’ésti yê consideráu la lhingua estándar. Tous puedin ver que dambus nun son sinón variedais duna mesma lhingua, pero la realidá política impón una solución que nun yê viavli pa làs otràs variedais peninsularis (como’l ‘valencianu’, el ‘balear’ o el ‘mirandés’ por poner dellus eixemplus).
L’asturlheonés yê ensín dulda la lhingua peninsular cun mayoris perspeutivàs de dessarrollu pa fhazia’l fhuturu, cun una comunidá de fhavlantis activus i passivus possivli de más de 3,5 millonis (ensín conta-los emigraus, avondo numerosus de làs regionis asturlhionesàs) cula suma de làs regionis o aún se fhavla. Los fhavlantis activus provavlementi ñon puedàn contassi en munchu más de 600.000, siendo alredor medyu millón d’Asturiàs, diez mil de Miranda i el restu de los vieyhus de la Cantabria i la Palencia montañesàs, Lhión, Zamora, Salamanca i Caçris, provinciàs ondi sólo la población de cierta edá lu palra cun havitualidá, i en toàs partis más o minus misturáu cul castillanu o el galaicu-pertués), cun una actitú moderna de cierta comprensión i aceutación social i en menor medida istitucional del fhechu lhingüísticu diferenciáu i dessapartáu del campu políticu tantu n’Asturiàs como en Pertual - pesie a la falta d’apueyu a la oficialidá, isso yê otru provlema-, amás duna situación económica favoravli a una implantación de l’asturlhionés enos medyus de comunicación de massàs.
El bilhingüísmu yê güei por fin entendíu pola mayoría de personàs cultàs como un factor enriquecedor i conservador del patrimoniu cultural propiu, amás duna fhorma bien simpli de comprende-làs otràs variedais lhingüísticàs cercanàs, cula facilidá que isso lleva segu pal deprendizagi d’otràs lhinguàs, non sólo d’origin lhatinu, sinón indoeuropéu en general.
Referenciàs
- Las Hablas Asturianas, por Josefina Martínez Álvarez. Manual de Dialectología Hispánica, Manuel Alvar. Ariel
