El cántabru-estremeñu, escritura tradicional (2006)

Suel izissi que las variais cántabru-estremeñas cunjorman dialeutus di tránsitu, cumu’l cántabru-estremeñu, dialeutu asturleonés intermediu ente’l castillanu y l’asturianu-leonés, ó cumu’l jalamegu, variedá del gallegu-purtugués de tránsitu cul estremeñu; tamién suel javlassi de variais castillanas de tránsitu ó fronterizas (“castúo”, firreireñu, barranqueñu) relacionás; desta manera s’arrejuntan nuna mesma división lingüístiva diferentis variais qui, sarvandu las sus grandis diferencias, tan relacionás pola su hestoria y dalgunus de los sus rajus lingüístivus.

El cántabru-estremeñu

Las variais cántabru-estremeñas y asturianu-leonesas y la su influyencia nel castillanu ucidental.

El cántabru-estremeñu é la variedá más conocía d’ente las referías, y pussivlimenti la mayoritaria – hui día é difícil izir jasta qué puntu si palra’l dialeutu, tinendu’n cuenta que páginas cumu ésta de difusión toman cumu ciertus los estuyus lingüístivus antigus, mientris que los manualis de filología hispánicus recuegin namás los estuyus localis limitaus actualis y tratan siempris d’iguar javlas castillanas cun dialeutus hestóricus, istu é, tratan de la mesma jorma los dialeutus en sintíu sincrónicu – distintas javlas de lu qui é cunsideráu una idioma, cumu l’andaluç ó el bajuestremeñu de l’español – y los dialeutus en sintíu diacrónicu – nel nuestru casu los dialeutus derivaus direutamenti del latín, cumu l’astur, el cántabru y l’aragonés.

Si l’asturianu-leonés vien de la influyencia que sobri’l latín tuvu’l puiblu astur duranti sieglus, lu mesmu pue izissi del cántabru-estremeñu, que surdió ena zona de los antigus cántabrus, qui, junta los asturis y vascus, jormarin los sustratus lingüístivus del norti qui de cuntinu prevalecierun frenta los distintus invasoris de la Península Ibérica, y cuyus decendientis moldearin tres de la invasión árabi la hestoria d’España á partir la Recunquista. La influyencia de las dos variais eja vessi nel castillanu, y al mesmu tiempu ésti é diversu d’aquéllus.

Hestoria

El cántabru-estremeñu (tamién leonés orientalcántabru ó estremeñuextremaduran pa los lingüistas internacionalis) é un dialeutu d’España – lingua suel llamassi n’Internet, ya que las javlas son altoncis dialeutus -, classijicáu bien dientru las variais asturleonesas junta l’asturianu-leonés y al mirandés pur organiçacionis internacionalis y nacionalis – grupu llamáu asturcántabru por dalgunus (en juniendu los nombris de los puiblus astur y cántabru), leonés pur Menéndez Pidal (pur referissi a las javlas de l’antigu Reinu de León)-, y a vegás tamién cumu variedá del grupu castillanu antigu (ó “cántabru-castillanu”), junta’l castillanu y al ladinu ó judeu-español, pesie á non ser oficial enas comuniais ondi tuavía si palra.

El su origin

Hestóricamenti paeç que perteneç al dumiñu d’influyencia de los cántabrus sobri’l latín vulgar – dispués de la ocupación romana y visigoda -, jechu que Menéndez Pidal ya recuegió nel su día al palrar de la separtación (dientru’l “dialeutu leonés”) del “leonés oriental”, devíu sigún él a la influyencia de las javlas de los puiblus asturis y cántabrus antigus – issu sí, él nu estuyó en projundidá las variais más a l’esti d’Asturias, polu qui nu sabemus ondi taríe’l límiti á la su classijicación de las palras “leonesas”. Baju ista perspeutiva, la variedá oriental asturianu-leonesa (aspiración de la f– latina, terminación general en –u, neutru de materia en –u, etc.) taríe á meyu camín ente l’asturianu-leonés y el cántabru-estremeñu, á l’igual qui la fala d’entrambasauguas – y en cierta midía l’asturianu ucidental – taríe á meyu camín ente l’asturianu-leonés y el gallegu oriental, cumu mistura de los antigus puiblus asturis y galaicus.

Nucleusispanicus
Los núcleus de pueblación hispánicus ucidentalis enantis de la Recunquista y la zona de ñacencia del castillanu, sigún amuestran los datus lingüísticus
Los núcleus de pueblación hispánicus ucidentalis enantis de la Recunquista y la zona de ñacencia del castillanu, sigún amuestran los datus lingüísticus

En definitiva, pa ejar di puner etiquetas de “variedá de tránsitu” ó “d’entremeyas” á tolas variais emparentás pola cumpartición d’isoglossas, puiría izissi ensín temor á equivocassi qu’ena Cantabria actual cunfluyin munchas de las isoglossas de las variais que divan imponessi nel su territoriu jaz sieglus, ena época de l’iniciu de la Recunquista: l’asturianu-leonés pur mé’l Reinu d’Asturias, luéu Asturleonés ó de León; y el castillanu pur mé’l Condáu (luéu Reinu) de Castiella y, más tardi, de la España unihicá.

Ensín embargu, icha cunfluyencia nu supón una real subordinación lingüístiva á los dialeutus vizinus; facilita, issu sí, el trabaju a aquillus que quiein reuzir l’espeutru d’estuyu lingüísticu á dos ó tres variais peninsularis, piru la hestoria y la lingüística palran pur sí solas: el cántabru jue un núcleu dialeutal latinu des del comienciu, cumu’l galaicu y l’astur. Lu que sí tien d’izissi tamién é que los paicíus morfológicus y (especialmenti) sintáuticus- pesie á las diferencias fonéticas- cul asturianu-leonés – son tan grandis que puei palrassi dun subgrupu iberu-romanci asturleonés nel que taríe incluyíu el cántabru-estremeñu.

¿Junidá de cántabru y estremeñu?

reconquista-extremadura
La repueblación d’Estremadura polos reinus de León y Castiella

La repueblación d’Estremadura polos reinus de León y Castiella

La primer vegá que s’estuyarin en projundidá los dialeutus ucidentalis jue en 1906, cul lavutu El dialecto leonés de Ramón Menéndez Pidal, que trabajó ya nun Mapa de l’ucidenti dalgu incumpletu pol orienti. Naquel altoncis ya pudun marcassi óndi cominciavan los rasgus típicus que l’estuyosu identijicó cumu propius de la influyencia de los cántabrus nel latín, en cuncretu l’aspiración de la f- latina nel asturianu oriental y más á l’esti, n’apuntandu tamién rajus lingüísticus d’El Rebollar (pluralis -es, -en) peru ensin muestrar más datus.

Dispués distu, y tres de las épocas oscuras pa las linguas d’España, apaeçun de nuéu cula democracia estuyus dedicaus a las variais regionalis, ya ensin pretensionis de junión ente variais lingüístivas, toas relacionás siempris namás culas Comuniais Autónomas respeutivas. Assina por ejemplu, mientris qu’el cántabru tien pujancia ca vezi mayor ente los jóvinis y la su ajiliación é discutía avondu, non sabendu si classijicalu cumu leonés, cumu independienti, ó cumu castillanu arcaicu y d’influyencia leonesa, sobri l’estremeñu si palra dun “dialeutu hestóricu”, duna “lingua” que paeç surdir de la na, polos restus de varias culturas, nuna esplicación que paeçsi sobrimanera a la que dan los valencianus pa diferenciassi del catalán, acerca dun sustratu pueblacional hestóricu moçáravi ó prerromanu, de duldosa essistencia tres la Recunquista, que havríe mudijicáu’l latín misteriosa e independientimenti de la repueblación (eminentimenti vertical) d’España, ó en tou casu aceutándussi meras influyencias castillanas y leonesas añadías posteriormenti.

Nusotrus, más allá de los datus hestóricus que palran sólu de repueblación d’Estremadura por havitantis de León y Castiella por igual, quisimus trabajar -enu pussivli- ensin prejuicius y pusimus en práutica la navaja d’Occam, en cuncluyendu que des dun puntu de vista lingüísticu el cántabru y l’estremeñu, tan alejaus, sólu puían, bien jormar una variedá en común, bien ser restus leonesis castillaniçaus. Altoncis tocó acercassi á la hipótesi final pur mé’l rechaciu de las teorías menus provavlis:

  • Estremeñu y cántabru son distintus nel su origin. Pola cumparancia general de rajus, non mus paeç pussivli mantener que dientru’l diasistema asturleonés o dientru inclusu del castillanu puidan ser dambas variais separtás, a farta de más datus antigus qu’apueyin esta teoría tan estendía hoi.
  • Estremeñu y cántabru son paicíus porque son restus del “leonés/asturianu auténticu”. Dau que los restus leonesis dotrus lugaris ya castillaniçaus nu si castillaniçarun d’iguala jorma que nestas dos zonas tan separtás y tan paicías enu lingüísticu, dévissi suponer – a falta de nuéu de prevas cuncluyentis en sintíu contrariu – que l’estremeñu tien un sustratu lingüísticu mui importanti surdíu en Cantabria jaz sieglus.
 L’efeutu de la cuña del castillanu enas demás variais ibéricas

Polu tantu, la hipótesi que plantegamus, prescindiendu de los escasus datus hestóricu-lingüísticus que se caltiein, é que la repueblación de la zona ucidental si jizu pa jaza’l sur y l’oesti en juyendu de l’arrempuji castillanu (la variedá de moda ya ena época de Recunquista), y d’ehí que la estensión de las zonas lingüísticas ibéricas vaigan non estrictamenti de norti a sur, sinon jaza l’oesti ó l’esti sigún la su posición al respeutivi’l castillanu.

Cunacastillanu
L’efeutu de la cuña del castillanu enas demás variais ibéricas

Istu esplicaríe en buina midía los rajus lingüisticus de las distintas zonas del sur assina cumu la su situación, y en cuncretu – nel casu que mus ocupa – la escasa presencia de rajus asturianu-leonesis más abaju de Las Arribes del Dueru, en Salamanca. Tuavía ta ansí pur demuestrá-la relación ó l’enlaç hestóricu que juña las javlas dún y dotru láu. Aún cuandu nu puida demuestrassi fejazientimenti nenguna teoría al respectivi, basti izir qu’el valencianu y el catalán sedríen dambus variais duna mesma idioma aún condu nu si tuvieran datus hestóricus que avalaran la teoría de Recunquista y repueblación catalana de Valencia, y de la mesma jorma deveríe suceder cul cántabru-estremeñu.

A falta d’estuyus ambiciosus que manejin tolos datus hestóricus y lingüísticus, vamus acercanus a las pussivlis rempuestas que puiríen dassi nel casu d’havelus, sobri por qué se caltiein rajus cántabrus enas javlas estremeñas de l’antigu Reinu de León:

  1. Jurun principalmenti cántabrus los que repueblarun l’Alta Estremadura leonesa, quiciávis dende l’Asturias de Santillana, zona pertenecienti al reinu asturianu-leonés, y d’ehí que s’impusieran las sus javlas.
  2. Juerin repueblaoris misturaus, javlantis de cántabru y leonés dend’el Reinu de León principalmenti, piru s’impusu la jorma de palrar más cercana á la castillana (ya de moda), istu é, la cántabra.
  3. Jurun leonesis y castillanus (cántabrus ente otrus) los repueblaoris, piru anti la misturancia de javlas s’impusu la jorma de palrar intermeya ente castillanu y leonés, la cántabra, dau l’estáu vacilanti del castillanu ena Baja Edá Meya y la falta ya de prestigiu del leonés nessa época. Assina, cuantis más cerca de la zona de javla castillana más dévil é la presencia de rajus cántabrus – castúo, bajuestremeñu -, y cuantis más cerca de las zonas leonesas más juertis son, cumu nel artuestremeñu.

Nusotrus creyemus que la segunda opción é la más provavli, peru por agora y jasta que tengamus los datus dun nuéu estuyu ondi se cumparan escritus antigus (ss. XII-XIV) estremeñus y cántabrus, que va jazessi ena Academia Biblos cumu trabaju de doutoráu, non puemus pronuncianus definitivamenti.

El cántabru-estremeñu hui día

Las estadísticas qui si manejan sobri’l númiru de javlantis actualis son antiguas y non mui fiavlis: nu dessisti interés pol momentu de jer estuyus desti tipu, dáu que primer de tou havríe qu’alcuentrar enos palrantis una cierta cultura pa qui distinguiessin la su jorma de palrar de la estándar castillana, tinendu’n cuenta que un estuyu á la vegá lingüísticu y sociológicu taríe juira de tou proyeutu investigaor viavli. Ensín embargu, é bien sabíu que avondus viejus classijican enas encuestas las sus palras regionalis cumu “montañés” y “castúo” enas sus respeutivas comuniais, términus que jazin referencia á tolas javlas de la región nel su cunjuntu; difícilmenti, emperu, puiría sacassi dalguna cunclusión desti jechu. Pussivlimenti seyan unus milis los mayoris qui aún cunsirvan rahus dialeutalis qui puein identijicassi cul históricu dialeutu cántabru-estremeñu.

El cántabru-estremeñu suel dividissi’n dos variais principalis, separtás polos sus rajus lingüístivus y la su distancia geográfica: el cántabru y l’estremeñu, enque las variais más arcaiçantis dún (passiegu) y d’otru (sirragatinu) – ailás pol relievi montañosu carauterísticu dambas – tiein quiciávis más en común ente sí qui culas sus vizinas geográficas.

Cántabru

Cantabru
El cántabru sigún estuyus lingüístivus recientis

El cántabru, variá más arcaica sintáuticamenti piru fonéticamenti assemejá al castillanu, pálrassi principalmenti en Cantabria, n’al minus cuatru variais principalis:

  • Cántabru ucidental: cun dos variais diversas, la norti, javlá nel orienti asturianu y enos municipius cántabrus lindandu cun Asturias; y la sur, javlá ena comarca cántabra de Liébana y ena montaña palentina.
  • Montañés: javláu ena comarca de Saja-Nansa principalmenti.
  • Passiegu: javláu nel Valli del Pas y al norti de Burgus.
  • Cántabru oriental (dessapaiciendu): goyíu ena región d’Asón, ta a l’igual qu’el passiegu sureñu amenaciáu pola influyencia de la lingua culta.

Cántabru ucidental

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, del cántabru.

Variedá norti: palrá enos cuncejus asturianus de Llanes, Peña Mellera Alta, Peña Mellera Baja y Riba de Deva, y enos municipius cántabrus de Peñarrubia, Lamasón y Tresvisu.

Variedá sur: en Cantabria, enos cuncejus de Camaleñu, Cabeçón de Liébana, Cillorigu de Liébana, Pesagueru, Potes y La Vega de Liébana; en Palencia, ena comarca de la Montaña Palentina.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Palataliçación de –l anicial latina en restus lessicaliçaus intensus: llar, llodu, llamizu, llastra, llaráu,,…

– Piecháu de las vocalis –o,-etrampusu, pirru, nigru, esti,…

– Aspiración de F– anicial latina intensa: jacer, jornu, jigu, jilu, joscu, jíu,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- anicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : ejar, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: muher, trabahu, cuncehu,…

– Diptongación crecienti: oriéganu, priessa, culievri, …

– Palataliçación de la –nñuvi, ñú, ñogal, uñir, cañali,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, joci, jaci, cruci, veci, peci, sedi, vidi,…

– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis: giernu, gielar, genciva, germanu,…

– En grupu cunsunánticu motiváu pur perda de vocal latina, la primer cunsunanti si jaz –ljulgar, delda, dulda,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia a la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, fuéu, lau, Estremaúra, …

– Caltinimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambéu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Jormas vervalis del grupu –zc– en –ç-: conoçu, agraeçu, paeça, creça, reúça,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

Del cántabru:

– El neutru de materia ta generaliçáu

– Jormas vervalis en –ermorrer, juncer, rañer,… Peru tamién tusir, atrevir, tañir,…

– Jormas semicultas –ut y (minus frecuenti) –it del latinu –ctaceutar, dessautu, cumpautu,…

– Yeísmu nel orienti

Propius

– Terminación general –u. Terminación general –i ena variedá sur.

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –os, –es

– Contración: nel, ena, enos, enas; conos, conas;

Javla montañesa

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, del cántabru.

Palrá enos cuncejus cántabrus d’Anievas, Bárcena, Cabuérniga, Castañeda, Los Corralis de Buelna, Corvera de Toranzu, Mazcuerras, Molledu, Polacionis, Pesquera, Puenti Viesgu, Ruenti, San Felicis de Buelna, Santiurdi de Toranzu, Los Tojus, Tudanca, Villafufri, ansí cumu en parti de Cabeçón, Cartes, Germandá de Campóo de Susu, San Miguel d’Aguayu, Santiurdi de Toranzu y Torrilavega.

Rajus lingüístivus

Del cántabru-estremeñu

– Palataliçación de –l anicial latina en restus lessicaliçaus intensus: llar, llodu, llamizu, llastra, llaráu,,…

– Piecháu de las vocalis –o,-etrampusu, pirru, nigru, esti,…

– Aspiración de F– anicial latina intensa: jacer, jornu, jigu, jilu, joscu, jíu,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- anicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : dejar, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: mujer, trabaju, cunceju,…

– Diptongación crecienti: oriéganu, priessa, culievri, …

– Palataliçación de la –nñuvi, ñú, ñogal, uñir, cañali,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, joci, jaci, cruci, veci, peci, sedi, vidi,…

– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis: giernu, gielar, genciva, germanu,…

– En grupu cunsunánticu motiváu pur perda de vocal latina, la primer cunsunanti si jaz –ljulgar, delda, dulda,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia á la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, juéu, lau, Estremaúra, …

– Caltenimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambéu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Jormas vervalis del grupu –zc– en –ç-: conoçu, agraeçu, paeça, creça, reúça,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

Del cántabru:

– El neutru de materia ta generaliçáu

– Jormas vervalis en –ermorrer, dicer, juñer, rañer,… Peru tamién tusir, atrevir, tañir,…

– Jormas semicultas –ut y (minus frecuenti) –it del latinu –ctaceutar, dessautu, cumpautu,…

– Yeísmu ena metá norti

Propius

– Terminación general –u

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –os, –es

Passiegu

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, del cántabru.

Palrá en Cantabria enos cuncejus de Liérganes, Luena, Miera, Penagus, San Pedru del Romeral, San Roqui de Riumiera, Santa María de Cayón, Selaya, Vega de Pas, Villacarriedu, y en parti de Villafufri; en Burgus, nel norti de la comarca de Merindais.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Palataliçación de –l anicial latina en restus lessicaliçaus intensus: llar, llodu, llamizu, llastra, llaráu,,…

– Piecháu de las vocalis –o,-etrampusu, pirru, nigru, esti,…

– Aspiración de F– anicial latina intensa: jacer, jornu, jigu, jilu, joscu, jíu,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- anicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : ejar, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: mujer, trabaju, cunceju,…

– Diptongación crecienti: oriéganu, priessa, culievri, …

– Palataliçación de la –nñuvi, ñú, ñogal, uñir, cañali,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, joci, jaci, cruci, veci, peci, sedi, vidi,…

– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis: giernu, gielar, genciva, germanu,…

– En grupu cunsunánticu motiváu pur perda de vocal latina, la primer cunsunanti si jaz –ljulgar, delda, dulda,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia á la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, juéu, lau, Estremaúra, …

– Caltenimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambéu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Jormas vervalis del grupu –zc– en –ç-: conoçu, agraeçu, paeça, creça, reúça,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

Del cántabru:

– El neutru de materia ta generaliçáu

– Jormas vervalis en –ermorrer, dicer, juncer, rañer,… Piru tamién tusir, atrevir, tañir,…

– Jormas semicultas –ut y (minus frecuenti) –it del latinu –ctaceutar, dessautu, cumpautu,…

– Yeísmu ena zona norucidental

Propius

– Terminación general en –u, –i

– Jemininus singularis n’ocasionis en –ä ó –e

– Plural jemininu –as (-äs ó –es escúchansi tamién), –is

– Plural masculinu –us, –is

– Jormas vervalis arcaiçantis: trujun, trujerin, cayerin,…

– Pecháu perintensu á –i de –e y diptongusbuin, quin, qui, di, il, ..

Javlas cantabriegas

Zona d’antigua y jonda raigambri cántabra, pirdía enos últimos sieglus principalmenti pola moderniçación y l’acessu mayoritariu á la cultura ‘normaliçá’ – cuyu primer passu suel ser el despreciu polos carauteris regionalis -, n’especial ena capital y las costas.

  • Javlas ucidentalis
  • Javlas orientalis

Javlas cantabriegas ucidentalis

Javla del castillanu y dientru dél, de las variais de tránsitu cul cántabru.

Palráu enas zonas de costa, ena parti ucidental de Cantabria, incluíndu la región de Santander.

Rajus lingüístivus:

– Palataliçación de –l anicial latina en restus lessicaliçaus: llar, llodu, llande,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ por influyencia de l’antigua aspiración de la F- anicial latina: caja, paja, rojo,…

– Yeísmu generaliçáu

– Diptongación crecienti en restus: oriéganu, culievra,…

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –os, –es

– El neutru de materia ta generaliçáu

Javlas cantabriegas orientalis

Javla del castillanu y dientru dél, de las javlas de tránsitu cul cántabru.

Palráu enas zonas de costa á l’orienti de Santander.

Rajus lingüístivus:

– Non aspiración de la F– anicial latina nin de la /x/ (que se pronuncian á la castillana)

– El neutru de materia ta generaliçáu

– Yeísmu ena zona ucidental

Estremeñu

L’estremeñu, más arcaiçanti ena fonética, si javla enas antiguas Estremadura (Salamanca) y Transierra (Cáceris) leonesas:

  • Estremeñu sirragatinu: enas comarcas salmantinas d’El Rebollar, metá sur de Cia Rodrigu, y enas comarcas estremeñas de Sierra de Gata y Las Jurdis.
  • Estremeñu ucidental: enas comarcas de Guiju de Santa Bárbara, Valli d’Alagón, Riberus de Taju-Alagón y Riberus de Taju-Almonti;
  • Estremeñu oriental (dessapaiciendu): en Salamanca ena comarca de Béjar-Sierra de Francia, y n’Estremadura en pueblacionis del Valli de Jerti, Valli d’Ambroç, Monfragüi
  • Estremeñu meriyunal ena comarca de Las Villuercas-Guadalupi.

Estremeñu sirragatinu

Estremenu
L’estremeñu y las variais d’influyencia estremeña

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, de l’estremeñu.

Palráu enos municipius salmantinus d’Agallas, L’Alberca, Cespedosa d’Agadonis, Casillas de Floris, Juentiguinaldu, Mairoñal, Martiagu, Monsagru, Navasfrías, El Payu, Peñaparda, Robleda, El Sajugu, Serradilla del Llanu y Villasrubias; n’Estremadura, pálrassi n’Acebu, Aldehuela, Cadalsu, Caminumoriscu, Casaris de las Jurdis, Cillerus, Descargamaría, Gata, Jernán-Périç, Joyus, Ladrillar, Nuñumoral, Peralis del Puertu, La Pesga, Pinufranqueáu, Robledillu de Gata, Santibáñiç l’Altu, Torrecilla de los Ángelis, Torri de Don Miguel, Huélaga, Villamiel, Villasbuinas de Gata.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Palatalización de –l en restus lessicaliçaus : llar, lludia, llera,…

– Fecháu de las vocalis –o,-etrampusu, pirru, nigru, esti,…

– Aspiración general de F– inicial latina: jierru, jíu, jumu, jazel, joscu, juenti,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- inicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : ejal, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: mujel, trabaju, cunceju,…

– Diptongación frecuenti: cuelmu, duelu, priessa, carueçu, alcuentral,…

– Palataliçación de la –nñuvi, ñú, ñogal, uñir, cañali,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, joci, jaci, cruci, veci, peci, sedi, vidi,…

– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis: giernu, gielar, genciva, germanu,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia a la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, juéu, lau, Estremaúra, …

– Caltenimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambiu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

De l’estremeñu:

– Aspiración de las s implosivas: carruh, casah, campuh,…

– Cunsirvación de las sunoras –z y –s frenta –c y –ss: caža, coža, vidinu, dorru, dagal,…

– En posición final toa –r cunviértissi en –ljazel, rompel, leyel,…

– La l>r en ciertus grupus cunsunánticus: igresia, praça, craru, cumpril,…

– Jormas vervalis condicionalis: sedríe, hadríe, havríe,…

Propius

– Terminación general en –u, –i

– Restus lessicalizaus de F– anicial latina: fogal, fala,…

– s ápicu-coronal planu-cóncava

– Neutru de materia en lule/li

– Jormas aglutinás megu, tegu, segu, nogu, vogu

– Jormas vervalis juertis: jizun, trujun, carçun,…

– Plural jemininu –es y jormas vervalis –en, –es. Cuasi tolos palrantis vivus desta variedá (palra d’El Rebollal) tan nestus momentus emigraus.

– Plural jemininu general –as, –is

– Plural masculinu –us, –is

– Lessicaliçacionis cul prefiju aumentativu per- enas tierras salmantinas: percayíu, perjinchil, perjinchíu,…

– Cuntración: nel, ena, enu, enos, enas

Estremeñu ucidental

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, de l’estremeñu. Variedá norti: palrá enos municipius salmantinus de Cepeda, El Cerru, Jerguijuela de la Sierra, Lagunilla, Sotoserranu y Valdelagevi y n’Estremadura enos d’Abadía, Ajigal, Azituna, Moraleja, Carcabosu, Çarça de Granadilla, Calçadilla, Casar de Palomeru, Casas de Don Gómiç, Casillas de Coria, Coria, Galistéu, La Granja, Guiju de Coria, Guiju de Granadilla, Mohedas de Granadilla, Oliva de Plasencia, Palomeru, Pozuelu de Çarçón, Prauchanu, Santa Cruzi de Paniagua, Santibáñiz el Baju, Valdobispu, Villa del Campu y Zirizu. Variá sur: Acivuchi, Alcántara, Brozas, Cachorrilla, Cañaveral, Çarça la Mayor, Casas de Millán, Ceclavín, Garrovillas, Jolguera, Jinujal, Mata d’Alcántara, Mirabel, Monroy, Navas del Mairoñu, Peiras Alvas, Peirosu d’Acim, Pescueza, Purtaji, Ríulobus, Santiagu del Campu, Serradilla, Talaván, Torrijoncillu,Villa del Rei.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Palatalización de –l en restus lessicaliçaus : llar, lludia, llera,…

– Fecháu de las vocalis –o,-etrampusu, pirru, nigru, esti,…

– Aspiración general de F– inicial latina: jierru, jíu, jumu, jazel, joscu, juenti,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- inicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : ejal, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: mujel, trabaju, cunceju,…

– Diptongación frecuenti: cuelmu, duelu, priessa, carueçu, alcuentral,…

– Palataliçación de la –nñuvi, ñú, ñogal, uñir, cañali,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, joci, jaci, cruci, veci, peci, sedi, vidi,…

– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis: giernu, gielar, genciva, germanu,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia á la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, juéu, lau, Estremaúra, …

– Caltenimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambéu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

De l’estremeñu:

– Aspiración de las s implosivas: carruh, casah, campuh,…

– Cunsirvación de variá intensidá sigún las zonas de las sunoras –z y –s frenta –c y –sscaža, coža, vidinu, dorru,…

– En posición final toa –r se conviêrti en –ljazel, rompel, leyel,…

– La l>r en ciertus grupus cunsunánticus: igresia, praça, craru, cumpril,…

– Jormas vervalis condicionalis: sedríe, jadríe, abríe,…

Propius

– Terminación general en –u, –i

– s ápicu-coronal planu-cóncava

– Plural jemininu general –as, –is

– Plural masculín –us, –is

– Cunsirvación en Garrovillas y Serradilla de la B oclusiva derivá de la p– latina: subil, abeja, cabeça, cubril,…

– La l>r en ciertus grupus cunsunánticus: igresia, praça, craru, cumpril,…

Estremeñu oriental

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, de l’estremeñu.

Palráu en general á l’esti de l’antigua Vía de la Prata, que dividió los reinus de Castiella y León, enos municipius salmantinus de Candelariu, Cantagallu, Montimayor del Ríu, Puertu de Béjar, Puertu Castilla y Valdelamatancia y enos estremeñus d’Aldeanueva del Caminu, Bañus de Montimayor, Barráu, Cabeçuela del Valli, Cabreru, Casas del Castañar, Casas del Monti, La Garganta, Gargantilla, Gargüera, Jaraiceju, Jarilla, Jerti, Hervás, Malpartía de Plasencia, Navaconceju, Oliva de Plasencia, Piornal, Plasencia, Rebollar, Segura de Toru, Tejá de Tiétar, Tornavacas, El Tornu, Torrejón el Rubiu, Valdastillas, Villar de Plasencia.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Palataliçación de –l en restus lessicaliçaus : llar, lludia, llera,…

– Pecháu pucu intensu ó non pecháu de las vocalis –o,-e

– Aspiración general de F- anicial latina: jierrö, jíö, jumö, jazel, joscö, juentë,…

– Diptongación frecuenti: cuelmö, duelö, priessa, carueçö, alcuentral,…

– Palataliçación de la –nñuvë, ñúo, ñogal uñil, cañalë,…

– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redë, pecë, vidë,…

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –os, –es

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia á la perda de las cunsunantis sunoras derivás de las surdas latinas: mieo, rendío, to, fuéo, lao, Estremaúra, …

– Caltinimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…..

– Camuamientu del grupu –rl-: mielro, palral, calranca, chalra, bulra,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi perro, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inö

De l’estremeñu:

– Aspiración de las s implosivas: carroh, casah, campuoh,…

– Cunsirvación de meya-juerti intensidá y sigún las zonas de las sunoras –z y –s frenti a c y –sscaža, coža, vidinu, dorru,…

– En posición final toa –r se convierti en –ljazel, rompel, leyel,…

Propius

– s ápicu-coronal planu-cóncava

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –os, –es

Estremeñu miriyunal

Javla del cántabru-estremeñu y dientru dél, de l’estremeñu. Palráu enos municipius de Berzocana y Mairoñera.

Rajus lingüístivus:

Del cántabru-estremeñu

– Fecháu general de las vocalis –o, –epirriu, casu, esti, corri, …

– Aspiración general de F– anicial latina: jierru, jíu, jumu, jazel, joscu, juenti,…

– Aspiración del fonema antigu /x/ pur influyencia de l’aspiración de la F- anicial latina: caja, paja, roju,…

– Aspiración de los latinus –x– y –ss– : dejar, truji, baju

– Aspiración de los grupus –Cei-, –Gei– y –Lj– latinus: mujer, trabaju, conceju,…

– Diptongación frecuenti: cuelmu, duelu, priessa, carueçu, alcuentral,…

– Palataliçación de la –nñubi, ñú, ñogal, uñil, cañali,…

– Epéntesis de –yodi-: unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria,…

– Tendencia á la perda de las cunsunantis sonoras derivás de las surdas latinas: miéu, rendíu, tou, juéu, lau, Estremaúra, …

– Caltinimientu del grupu –mb– latinu: pomba, lambel, lomba,…

– Cambiu del grupu –rl-: mielru, palral, calranca, chalra, bulra, pelra, cholritu,…

– Empregu de possessivu enantis de l’articulu: el mi jíu, la tu casa,…

– Terminación general y diminutivu: -in, -inu

De l’estremeñu:

– Aspiración de las s implosivas: carröh, casah, campöh,…

– Restus de las sunoras –z y –s frenta –c y –ss: caža, coža, vidinu, dorru,…

– En posición final toda –r se cunvierti en –l

Propius

– Terminación general en –u; terminación general en –i sólu en Berzocana.

– s ápicu-coronal planu-cóncava y ápicu-alveolar cóncava

– Plural jemininu –as, –es

– Plural masculinu –us, –es

Javlas estremeñas

Zonas de javlas de tránsitu estremeñas, tal y cumu son definías enos manualis de dialeutología hispánica. Puein distinguisi dos zonas principalis:

a) Zona de tránsitu castillanu-estremeñu:

  • Meyu estremeñu
  • Baju estremeñu, jasta’l centru de Huelva.
    • Barranqueñu

b) Zona de javla castillana cun influyencias estremeñas, á l’esti d’Estremadura, de norti á sur jasta Sevilla y bien entráu Córdoba.

U xalimegu ó a fala du Val de Xálima

El jalamegu ó xalimegu (mañegu, lagarteiru, valvideiru) é una variedá gallegu-purtuguesa (culos rajus del purtugués de la Beira Baja y Artu Alenteju) mui influyía pol cántabru-estremeñu y en cierta midía pol castillanu, lu que l’assemeja al gallegu. Ena plática tolos rajus lingüístivus de la zona puen esplicassi desta jorma, si bien hay polémica des del descubrimientu de la fala polos gallegus.

Hay posicionis pa tolos gustus, qui nusotrus evitamus enu pussivli purqui pa reflejalas ya tan los forus nacionaliegus de diversa índoli, enos que tous puein colavorar y añadí-las teorías que lis praza, pur pocu cuntrastás y esplicás que ten.

La fala é una variedá gallegu-purtuguesa cun influyencias cántabru-estremeñas (leonesas ó asturleonesas suel izissi, en javlandu d’ellas en sintíu ampliu) y, hui en día, castillanas. Des d’Iventia fomentamus l’usu de las peculiariais xalimegas, y non velamus nin pola su purtuguesiçación – escritura cun nh y lh, usu de jormas purtuguesas cumu nasaliçacionis inessistentis ena fala -, propia d’escritus enantis del “descubrimientu” de los gallegus, nin munchu menus velamus pola simplijicación de la escritura de la fala á l’estilu gallegu – n’evitandu escreví-las tradicionalis sunoras, s-ss ó ç-z, ó n’usandu sólu la x gallega en vezi del tríu tradicional y correutu jg ó x, ó en galleguiçandu innecessariamenti el vocavulariu tradicional -, lu qu’empovricería tuavía más la fala amás la su castillaniçación.

Javlas de tránsitu ó fronterizas

El firreireñu ó palra de Jerrera d’Alcántara

Palra gallegu-purtuguesa (y ente issas dos variais, purtuguesa), el firreireñu é frutu de la repueblación de Jerrera ó Firreira polos purtuguesis enos sieglus XII y XIII y pussivlimenti posterioris, y el su ailamientu sussiguienti, cunsecuencia de la su pertenencia á la Corona de Castiella y al cuntinu enfrentamientu désta cul país vizinu. Ichu ailamientu y el cuntautu permanenti cun variais cántabru-estremeñas criarin una variedá arcaiçanti cun rajus cumpartíus cul cántabru-estremeñu y el castillanu.

El castúo ó las javlas de tránsitu estremeñas

El nombri castillanu (bajuestremeñu) “castúo“, castú ó castudu – de la casta de lavraoris que cultivarun la su tierra, sigún Luis Chamizo -, refiersi á las variais castillanas de tránsitu cul estremeñu (al qui suel referissi cumu castillanu d’influyencia leonesa), cun rajus propius del castillanu meriyunal y de las javlas propias estremeñas. Pussivlimenti puida jazessi una crara distinción ente las zonas de palra misturá cántabru-estremeñas y castillanas, propiamenti de tránsitu (más ó minus coincidentis culas fronteras de l’antigu Reinu de León n’Estremadura), y las javlas castillanas influyías pol cántabru-estremeñu, qui s’alcuentran á l’esti dissa linia.

“Castúo”, castú ó castúu, denominación acuñá pol pueta estremeñu Luis Chamizo Trigueros, ñacíu en Guareña (provincia de Badajoç) cuandu’n 1921 espuvliçó’l su livru de puemas El Miajón de los Castúos, nel que reflejó las javlas ruralis del su entornu (meyu-baju estremeñas), definiéndussi el términu cumu “castizu, manteneor de la casta de lavraoris que cultivarin las sus propias tierras”.

Cul tiempu la icha denominación jízussi popular pa denominá-las palras d’Estremadura, tantu las que cunjorman ó cunjormavan nel passáu el dumiñu estremeñu, cumu las que siempris jurun castillanu d’influyencia leonesa, nel orienti de la Comunidá estremeña.

El barranqueñu ó palra de Barrancus

Casu semejanti al firreireñu, piru de jorma inversa, el barranqueñu parti cumu variedá baju estremeña (quiciávis misturá tuavía altoncis ente repueblaoris de palra cántabru-estremeña y castillana) y purtuguesa. Frutu de la pertenencia de Barrancus á Purtugal des d’antigu, el purtugués jue assimiláu cumu lingua culta, mientris que la variá lingüístiva propia quea pa l’ámbitu meramenti familiar. Los rajus estremeñus, tan diluyíus cumu nel ‘castúo’, sólu s’amuestran de jorma circunstancial, en fonética y vocavulariu.