Propuesta de gramática ‘cántabroextremeña’. Publicada el 20 de septiembre de 2006 en la antigua Wiki de Iventia
Gramática cántabru-estremeña é l’estuyu de las reglas qui goviernan l’usu del cántabru-estremeñu. Una gramática actual del cántabru-estremeñu ó leonés oriental sólu puei ser descriptiva, pues nu devi tratar essencialmenti d’estavlecer reglas, sinón simplimenti di descriví-la jorma’n qu’icha variá lingüístiva é palrá y escrita. Esti artículu pretendi ser á la vezi prescriptivu, anque aiga ciertu dessalcuerdu ente los escritoris á la hora de representar dalgunus fonemas propius. Tratamus muestrá-las pussivlis grafías, al tiempu qu’estavlecemus los muestrus criterius en cuantis á la eleción cunsiderá más correuta.
Introdución
Estas son las reglas que – d’una jorma juelgá – van siguissi ena escritura del cántabru-estremeñu n’Iventia enos sus escritus y artículus. Paeç craru que las variais cántabru-estremeñas non cunjorman una palra unitaria, polu que sedríe inútil tratar de definilas, bien cumu dialeutu de l’español – cumu tercer variedá del castillanu antigu (ó cántabru-castillanu), junta’l ladinu ó sefardí y al castillanu, tal y cumu é generalmenti esplicáu pola comunidá internacional de lingüistas {ethnologue}, bien cumu dialeutu aparti dientru’l diasistema asturleonés (ó asturcántabru) – junta l’asturianu-leonés ucidental (y el mirandés) y á l’asturianu-leonés central y oriental (ó asturianu), cumu é pritindíu ca vezi más polos estudiosus actualis {PROEL, Wikipedia-es, Wikipedia-en} -, tiníus en cuenta tolos artículus que sobri’l tema s’escrivierin ya ensín resultáu pa decantassi dún ú d’otru láu. Lu que sí puemus izir é qu’esta gramática brevi toma’l cántabru-estremeñu cumu variedá propia y diferenciá del castillanu y de l’asturianu-leonés, cumu meyu de comunicación unitariu, relacionáu peru cun regras diversas de las d’aquéllus.
Tolas unijicacionis estropean siempris una variedá lingüístiva rica. Á pesar dellu, pur nu ver dessapaecer la muestra palra, qu’hui si cunserva sólu’n pequeñus restus di lu qu’un día jue, criamus esta gramática pa los qui, cumu nusotrus, quiein aún sintir palrar assina.
Enantis de cominciar, vaigan las muestras desculpas por delantri. Nu tuvimus en cuenta la palra de tous, nin siquier nus decantamus polas palras mayoritarias, avondu cultivás ena literatura popular y costumbrista, sinon que, cumu vien siendu havitual nestus escritus modernus, cuegimus aquellus rajus qui más s’assemejan a l’antigu “leonés oriental” (sigún Menéndez Pidal) qu’huguañazu si javlava enos dumiñus cántabru-estremeñus actualis, y lu juntamus tou – evitandu las especificiais regionalis qui diferencian ca javla – pa queanus cun esti esperpentu d’idioma, qui nu satisfará á naidi por cumpletu, piru qui, asperémuslu, gusti más ó minus á tolos que busquin unidá nesta jorma palrar. Sí, esperpentu izimus, que recuegi la jorma de palrá-los muestrus viejus, jormas que malpenas sí si goyin ena actualidá n’estremeñu, cumu “ena” ó “cunos” (sarvu nel rincón sirragatinu próssimu a la fala) ú’l neutru materia, mentris qui mantién l’antigua distinción ente s-ss y ç-z, goyía hoi día’n Cantabria namás qu’en lessicaliçacionis, assina cumu la distinción be oclusiva-Be fricativa, que namái paecin jer dos puiblus de Cáceris ya. De la mesma jorma, nu puein recuegessi fenómenus tan propius cumu la terminación en -l de l’estremeñu, ú’l yeísmu generaliçáu’n gran parti’l dumiñu cántabru, nin puemus alcuentrar una jórmula mijor que la ‘j’ pa los suníus que derivarun de l’antigua F- latina y /x/ artumeyeval, pues la ‘h’ é más propia d’escritus estremeñus undi tamién s’escrivin las -s aspirás. Tenías en cuenta tolas possiviliais, en sabendu qu’el cántabru enjamás s’escrivió cun -h, sólu quea pa un leonés oriental unijicáu la -j típica castillana.
Assina, en juñendu tolos retaçus d’estremeñu y cántabru que puímus; en cumparándulu culas javlas peninsularis ucidentalis y las sus jormas d’escritura, n’especial cul mirandés y l’asturianu (ya normaliçaus en cierta midía); y en tratandu de sé-lu más fielis pussivlis á la jorma de palrar actual, logramus escrevir esti -tuavía- Resumin de Gramática cántabru-estremeña.
Velequí.
Ortografía
Cunsunantis y Grupus Cunsunánticus
La ce y la çe
La ce úsassi, cumu’n castillanu, pa los suníus ce, ci, ka, ko, ku. La çe pa los suníus za, zo, zu castillanus.
La zeta
La zeta (/đeta/) é un suníu assemejáu (sinon igual) al relajáu de la de. Hoi día essisti la tendencia enos escritus n’estremeñu a escreví-la zeta cumu simpli de. Assina, jazel é escritu jadel, izil lu é idil,… mientris qu’en cántabru nu si da la distinción sorda-sunora ena palra actual, sarvu’n ciertas lessicaliçacionis, cumu’n jaer (jader) ondi la de cai, cumu é propiu de l’asturleonés. Creyemus qu’el mantinimientu de l’antigua escritura meyeval, cun ç-z, é la que mijor puéi representar dambas pronuncias d’una mesma lingua.
La essi y la esi
La esi (/eži/) á prencipiu de paravra ú enantis de cunsunanti, ansí cumu la essi, pronúnciansi cumu la esi castillana. La esi intervocálica é una esi sunora cumu la purtuguesa ó la catalana, que apaeç únicamenti nel estremeñu, si bien cun minor intensidá qu’enas idiomas referías. La esi á final de sílava ú de paravra suel aspirassi n’estremeñu. Assina, aspiración- /ahp´iración/. Ensin embargu, enas esis del plural munchas vegás s’eja sin pronunciar cuandu li sigui una cunsunanti: los carrus va pronunciassi /lo carruh/ más frecuentimenti que /loh carruh/. Condu, pol cuntrariu, li sigui una vocal, la esi pronúnciassi n’ocassionis; assina, los arvu va pronunciassi frecuentementi /lossarvu/, y non /lo harvu/
La ge
La ge pronúnciassi aspirá delantri de –e, –i, fenómenu cuyu origin s’alcuentra ena aspiración de la F- latina. Ensin embargu, a l’igual que nel castillanu, preferimus mantener esta grafía típica latina por custionis de buina estética.
La jota
La jota siñala tantu l’aspiración de la F– latina, cumu la del fonema meyeval /x/, dambus cun articulacionis diversas sigún la palra. Vien siendu tradición enos escritus (essencialmenti poéticus regionalis), tantu cántabrus cumu estremeñus, l’usu de la j castillana pa representá-las aspiracionis,jacer/jadel, jierru, jigu, etc., pussivlimenti pa non cunfundir al lector nun principiu y hui ya cumu tradición de más dun sieglu. Dellus escritoris, especialmenti n’Estremadura, optarin nestus añus pesseus pur una grafía más fonética, n’escriviendu tolas aspiracionis cumu “h”, seyan de la s, de la /x/, de la g, de la f latina ó cualisquier otru suníu camudáu d’antigu. Nusotrus proponemus una solución qu’aúni tradición meyeval española y regional, lu más cercana pussivli á la nuestra singularidá fonética: creyemus que la j, importá nel sieglu XIV pal suníu típicamenti castillanu y utilizá des de Gabriel y Galán y Hermilio Alcalde del Río, amás de munchus otrus, é la eleición correuta.
Be y uvi
La distinción, arcaismu relevanti pa nusotrus pola busca de tradición ena escritura, jazsi tuavía enos puiblus estremeñus de Garrovillas y Serradilla. La be pronúnciassi oclusiva (juerti, en juntandu los labius), cumu derivación lógica de la –p– latina: assina, la b inicial de barcu pronúnciassi igual nessus dos puiblus que la de ‘cabeza’ (del CAPUT latinu) o de ‘cabra’ (CAPRA en latín), y distintu de la v d’avarcar, cavar ó escrevir.Tamién s’escrivi -b- tres de -m, -t, y en general condu la pronuncia seya necessariamenti oclusiva: lombu, camba, lamber, gambón, ambiciosu, palomba/pomba, fútbol,… Ena escritura de la –b inicial ha siguissi la etimología de la paravra’n custión. La mesma b nu si camúa enjamás á –v pola su pronuncia: baju–debaju–rebajar (y embaju) , bautiçar–rebautiçar, basi–rebasar, buscar–rebuscar,… Ena escritura de lugaris tamién s’escrivi en principiu cul su nombri latinu ú castillanu original: Cantabria, Córdoba, Senabria, Arabia,…
Vocalis
Las vocalis en cántabru-estremeñu son cincu, las mesmas qu’en castillanu. Pol sur de l’estremeñu creci la tendencia á l’apertura de vocalis, que sustitúi a l’aspiración actual de las s finalis. Issu implica la pussivilidá d’alcuentrassi cun jasta 10 vocalis, cumu enas javlas castillanas d’Estremadura, Andalucía y Murcia.
Escritura del fonema i
Pa representar el fonema i, el cántabru-estremeñu unijicáu mantién las reglas españolas sarvu escecionis. Casus relevantis son:
– Á final de paravra (cumu n’asturianu): lei-leis, rei-reis, buei-bueis,… – Enas jormas d’imperativu plural: hazéy, cantáy, … él puei, peru puéy vusotrus (y puéi tú); – Enas jormas de l’IBI latinu: so-y, vo-y, to-y, ha-y
El fonema e
É mui normal qu’el fonema e se tresjormi’n cántabru-estremeñu sigún ondi recaiga l’acentu de la frasi (especialmenti’n passiegu y n’estremeñu sirragatinu, que cumu ya s’iju son las variais que se tomarin cumu ejemplu pa esta gramática). Assina, quin-quien, por que-purqui, que-qui, de-di, el-il, quiru-quieru, quietu/quetu-quitu, buen-buin,… ¡La quieru!, peru quiru qui vaigas ; quin lu jaga nu güelvi, peru quiru saber quién lu jizu; ¡jágulu purqui quieru!, peru ¿por qué la lechi ta agriu?; quiru el nuéu, piru il quisu éssi mi lu llevu
L’acentu y la entonación
Las normas d’acentuación en cántabru-estremeñu son casi las mesmas que nel castillanu – S’acentúan tolas paravras agúas acabás en vocal, -n o -s. – Tolas paravras llanas acabás en cunsunanti qui nu seyan nin -n nin -s. – Tolas paravras esdrújulas – Tolas paravras que perdin la -d (generalmenti provenienti de “t” latina), -g ó -v y s’acentúan ena vocal anterior: calmáu, acunsejáu, pláu, gráu, juéu, nuéu, empléu, …
Acentuación diacrítica
Tolos casus d’acentuación diacrítica jurun tomaus dr los ejemplus del castillanu antigu ó de l’asturianu-leonés ó del gallegu-purtugués.
ca (indefiníu) | cá (casa) |
de (preposición) | dé (vervu dar) |
e (cunjunción) | é (vervu ser) |
el (artículu) | él (pronombri) |
nel (en + el) | nél (en + él) |
del (de + el) | dél (de + él) |
mas (cunjunción) | más (alverviu) |
mi (possessivu) | mí (pronombri) |
**me (pronombri) | **mé (meyu, causa) |
se (pronombri átonu) | sé (vervu saber y ser) |
si (cunj./ pron.) | sí (alverviu) |
te (pronombri) | té (nombri) |
tu (possessivu) | tú (pronombri) |
aun (siquiera) | aún (tuavía) |
o (alverviu) | ó (cunjunción) |
u (alverviu) | ú (cunjunción) |
El guión curtiu
Emprégassi prencipalmenti pa representá-la perda de la -r d’infinitivu condu ésta va enantis de l’artículu: rumpé-la mesa, jazé-los deveris,…
El cambiu d’acentu
El cántabru-estremeñu (cun especial intensidá’l passiegu) é proliju enos cambius d’acentu, dalgunas vezis pa dejazer hiatus: ráiz, máiz, ehi (y non ehí), paralís, antiojeras, tualla, almuá, trairé, cuegiámus, jaziáis, cuegiáis,…
La entonación
La diferencia essencial de cualquiera fala al respeutivi d’otra é la entonación, raju que mantiensi frescu pesie al passu’l tiempu. Nel casu de l’estremeñu hay estuyus avondu interessantis, piru qui craramenti sobripassan l’ohetivu desti testu, sobri la entonación de las frasis.
Origin de las paravras: El cántabru-estremeñu paeç que procei del latín tardíu que palrun los cántabrus, y que s’estendió pa jazia’l sur cula Recunquista junta las otras variais iberu-romancis de la Península (el gallegu-purtugués des de Galicia; l’asturianu-leonés des d’Asturies; el castillanu pussivlimenti cun rajus cántabrus y fonéticus vascus des del condáu di Castiella; y l’aragonés des de l’Aragón), anque é difícil izir comu jue’l cántabru’l qui s’estendió pal sur del Reinu de León, si ena época de la Recunquista d’Estremadura pertenecía ya la mayor parti de Cantabria a Castiella.
É bien sabíu que los reinus de Castiella y León repueblarun los sus territorius ena mayor parti cumu reinus juñíus, ya qu’el primer ñació del segundu p’assorvelu dispués. En segundu lugar, nu hay más que vé-las isoglossas antiguas del ‘dialeutu leonés’ pa pensar nuna cierta relación ente la estensión de las distintas variais y los territorius repueblaus, qui van en diagonal pa jaza’l suroesti, y non dessautamenti jazia’l sur, cumu puiría pensassi. Una tercera teoría paeç sugerir que l’asturleonés más ‘puru’ taríe ya en recessión naquellas fechas ente la mayoría de cunquistaoris del Reinu de León que repueblarin Estremadura, mentris qu’el castillanu, y pur tantu la “versión más castillana” del leonés d’altoncis – el leonés oriental meyeval ó cántabru antigu (non cunfundilu cul actual asturianu oriental) – taríe n’alci, polu que jue esta versión romanci más cercana al castillanu la qui s’impussu.
Dotras teorías estendías son la d’una derivación dun troncu común asturleonés (ó asturcántabru) antigu – del que havríen surdíu tres dialeutus principalis autualis: l’asturleonés ucidental ú “llïonés”, l’asturleonés central ú asturianu, y l’asturleonés oriental ó cántabru-estremeñu, teoría suscrita por Iventia á traviés dun intentu d’unijicación ortográfica (más esperimentu teóricu que intentu real d’unijicación) de las ichas variais -; y una más hispanista que palra duna castillaniçación de l’asturleonés antigu jasta jormar una palra entremeya. Esta última versión plantegaría la dulda de comu si jaz qu’en dos tierras tan distantis cumu Cantabria y Estremadura si mantengan unus rajus lingüísticus unitarius, mentris qu’enos lugaris ondi dissapaeç ó dissapaició l’asturianu-leonés pola pujancia del castillanu nu apaecin ‘nuevus cántabru-estremeñus’, sinon simplis castillanus cun restus leonesis. Sólu cabi pues mantiné-la teoría de que ya enantis de la cunquista leonesa de la Transierra (l’Arta Estremadura meyeval) el cántabru era una variedá romanci cercana á l’asturianu-leonés, y que d’alguna jorma s’impussu enos territorius de l’estremeñu actual.
Lessicología
Origin d’algunas paravras y jormas estremeñas:
– Prerromanu: arró, arroyu, barru, Sálima, Medellín, vega,…
– Latinu: concalecessi (de CALESCERE), viziu (de VITIUM), bragu (de BACULUM), lapa (de LAPIS), apellal (de APPELLARE), …
– Germanu: guerra, sala, ganal, estaca, jacha, jatu,…
– Árabi: Alcántara, ajorral (de “HURR”, libre), cibiqui (de “SABIKI”, trozu), almoradús, alcachofa, arrós, serralla (de “SÂRRAYA”, tipu planta)…
– Purtugués: cheiral, cheiru, afechal, fechal, apechal, afechaúra, fatu, lahu, cancru,…
– Leonés: fala, caroçu, millu, cutáu, provi…
– Propias cántabru-estremeñas: achiperris, argalla, bandul, cuadril, galaperu, palrar, fimfanu, senara, frehón, lamber, jigal, cangalla, rachar, ena, “por mé que”…
– Cumpartíus culas javlas andaluças: dobláu, doblu, puñu, escupiera, cerillu.
– Castillanu antigu: ansí, agora, avellana, acedal, ansies, chiqueru, esmorecíu, enconassi,…
Ena comarca del Rebollar si goyin frecuentimenti galicismus cumu: cava (bodega, garahi, soterrañu), usina (fávrica), comuna (municipiu), segurança (seguro), posta (correu), remolca(remolqui), puvela (basura),…
Jormas generalis cántabru-estremeñas
Paravras | Jorma antigua | Cun poca evolución | Evolucioná |
fabulare (lat.) | falar | javlar | havlar |
fabula (lat.) | fala | javla | havla |
fastidiu (lat.) | fastidiu | jastíu | hastíu |
febreru (lat.) | fevreru | jevreru | |
hache (fr.) | jacha | hacha | |
furnum (lat.) | fornu | jornu | hornu |
fila | (re)filera | (re)jilera | hilera |
fogar | fogar | [ajogar(deriváu)] | hogar |
*En negrita siñálansi las empregás en cántabru-estremeñu ena actualidá
– Otras paravras cun F- latina, anicial ú non, aspirá: jigu, jaci, jorca, jambri, jierru, jazer/jer, jenu, jembra/jémina, java, jilu, joci, joçar, jazina, joscu, juzicu, jartu, dejesa/decesa/dijensa/jesa, jerraúra, jigal, jumu, jelechu, jeder/jieder, buju, jartar, janega, jormiga, jazienda, jatu, joguera, juer, jazia/jaza, jasta, jolgancia, jornu, juéu/juiu…
– Dalgunas paravras amuestran una evolución diversa de la del castillanu ena aspiración de la F- latina: juerti, juenti, jue, dejensa, jumar, jondeaeru, jondear, jondu, jevreru, janega, jinar, jirmar,…
– Dotras son pronunciás cun aspiración pesie á nu ser lógicu atendiendu á la su etimología: jierva/yerva, jombri/hombri(om), jortiga/hortiga, jacera/acera, jamapola/amapola, juguañu/hugañu, ajullar/aullar, jaçá/açá,…
– Paravras afeutás pola su pronuncia: jíu (y non *jiju, de FILIUS), joa (y non *joja, de FOLIUM).
– Tamién dansi aspiracionis provenientis de la -s: jangri, enjerir, rejina, rejistir, nujotrus, gelu…
– En munchus casus mantiensi la F- anicial: feu, fala, fogar, foca, fallecer, defenestrar,…
Dalgunus grupusde palavras importantis
– Días de la selmana: lunis, martis, miércolis, juevis, viernis, sábau/jábau, dumingu (tamién á vegás dissantu)
– Tiempus del día:
1. Amanecer: arba, lubricán
2. Meyudía, megudía
3. Atordicer: al lobrehosu, orihoscu
4. Anuechecer: abriquecer, oriquecer, lobriqui, á los lubricanus Relacionáu: escurecer, pardaguear, pardear, pardilla
– Lunas: nuvicionis (luna nueva)
– Mesis de l’añu: Jineru/Jeneru, Jevreru, Marciu, Abril, Mayu, Juniu/Juñu, Juliu, Agostu, Setiembri, Outuvri, Nuviembri, Diziembri
– Épocas añalis: primavera, otoñu/tardíu, iviernu, veranu/estíu
– Dieus de la manu: corazón, meñicli/zeñiqui, indiá, nular
– Comías: almuerçu, dessayunu; merienda (pa la comía del meyudía); merendiya (pal tentempié de la tardi, del vervu merendiyar); cena; repastar (pequeña comía dispués de la cena)
– Sintíus goyíu: goyer, sintir
– Direción: gocha/isquierda – direcha
Pa leyer más sobri’l vocavulariu cántabru-estremeñu vaiga al dicionariu
Morfología
Pesie á nu ser el muestru ohetivu, vémunus obrigaus a cumparar el castillanu cul cántabru-estremeñu, n’escreviéndussi esta seción cun basi enos testus d’estudiosus de las palras de Cantabria y d’Estremadura, que necessariamenti lu cumpararin cul castillanu pa osservá-las sus diferencias.
Vocalismu
– Terminación de paravra general en –u, –i.
– Pecháu general de vocalis –o, –e: zirizu, centia (“centella”), nigru, caldiru, Pidru/Peidru/Peiru/Pedriu, curdiru, quisu, ujiru (“agujero”), crui (“cree”), quin (“quien”), birriru (“burro”), muirtu, buinu, truinu, caldiru, añu pesséu (passáu), …
– Pluralis masculinus tamién arcaiçantis en –us, –is enas variais cunservaoras, passiegu y estremeñu ucidental principalmenti.
– Pluralis jemininus sirragatinus ena comarca d’El Rebollar en –es, jormas vervalis en –en (raju casi estintu, tolos javlantis tan emigraus). Toponimia cántabra frecuenti en –es, especialmenti nel ucidenti.
– Palataliçación de la –a final en –ä y á vezis en –e nel Valli’l Pas y en dellus pueblus de la Cantabria ucidental: güecä, yervë, leñä, jarinä, campanilläs, vacäs,… ú inclusu güeque, yerve, leñe, jarine, campanilles, vaques,…
– Cambius de los fonemas respeutu del castillanu: dispués/dimpués, aniciu, emprentar, asperar, prencipiar, rañosu, intierru, avruchar, escurecer, mesmu, direcha, retorar (“roturar”), formentar (“fermentar”), maneheru, restroju, tentimozu, egresia/elesia, cimenteriu, estil, celindru, sigún, rezimu, medecina, ullá (allá),…
– Non diptongación (pucu frecuenti), raju de las palras ucidentalis: roar, condu (cuandu), perda, preva, custión, cuncencia, dessovedencia, sirragatinu, butri, mentris, quetu, quiru, mertu(muertu)…
– Diptongación mui frecuenti: juegar, regüetrar, bueyeru, caruezu, cuelmu, duelu, dueler, cueju, cueriza, cheira, oriéganu, priessa, cuasi, cuelmu, apueyar, restriegar, alcuentrar, … más antiguas son sieglu, castiella, tresnuechar, ufierta,… É mui propiu del cántabru-estremeñu acurtiar nu diptongandu ondi l’asturianu-leonés sí diptonga nel casu de paravras curtias, piru diptongar ena mesma paravra’n jormacionis largas: assina dassi (nuchi/nochi, peru anuechecer ó tresnuechar ; cuger/coger, peru recueger ó acueger ; poyu/puyu y pueyu dansi dambas, y enas largas ái diptongación cumu n’apueyassi.
– Epéntesis de –i (yodi) en paravras acabás en –a, –o y –u : unturia, grancia, urnia, matancia, esperancia, atajarria (“atajarre”)…, pirriu (“perro”), birriru (“burro”), borniu, jolgancia, juercia, esturniu, collaciu,… comición, cominciar,… Peru pairazu, mairaza, porrazu, … En dalgunus casus mantieinsi jormas latinas, nu siendu adición d’una i sinón jormas antiguas: pacencia(lat.vulgar), nacencia,… En dalgunus casus hay, pol cuntrariu, perda de la -i: repunnança, cumpaña, segurança…
– Cunsirvación de l’antigua –e latina: redi, céspedi, joci, jaci, cruzi (“cruz”), cruci (“cruce”) tosi, vezi (junta vegada), peci, vozi, sedi, vidi, …
– Dalgunus nombris cunservan la terminación en –o y en –e, generalmenti d’origin nu latinu ni árabi: Dios, laos, caos, cine,…
– El grupu –oo latinu passa á u: cuperativa, cubertón (COOPERTORIUM)
– El grupu –str latinu passa á s: maessu (MAGISTRUM)
– Cunsirvación de la vocal latina –u: lumbriç (LUMBRIX),… tendencia tamién al pecháu de –con– en paravras cumpuestas. Assina: custitución, cunserval, cunveniu,… que preferimus escrivir cula pronuncia actual en dellus casus.
– Casus de rumpimientu de diptongus cula interseción de –y : goyíu, royíu, cayíu, passeyu, riyir, seya, creyer, diya, miyu, tiyu, cuviyu/cuvíu, lumbiyu (“lombío”), ideya, riyerun… Casus enos que farta: haiga, vaiga, …; creíndu, traíndu, inclúi,…; rei-reis, lei-leis,…; diendu / indu (del vervu dir), diesca (yesca), dieldar (yeldar),…
Cunsunantismu
– Perda de la –d, generalmenti provenienti d’una sonoriçación de la –t latina: curtía, mercáu, vendíu,… (tolos participius vervalis en general); Estremaúra (de EXTREMATURA, qui sinnijica “estremu”), añaiúra, pechaúra/fechaúra, vestiúra, escalabraúra, cataúra, ataúra, candidaúra, premaúra, … (tolos nombris acabáus nel -TURA latinu) ; pescaor, labutaor, mariscaor,…(tolos nombris derivaus de participius); via (de VITA, nu acentuá pa distinguila de vía); Meria (de EMÉRITA); maera (de MATERIA, “madera”); puer (de POTERE); cudiáu (de COGITATUS, “cuidado”); peaçu, peaciu (de PITTACIUM); quear (de QUIETARE); ejar (de LAXARE), juer (de FUTUERE) …
– Mantinimientu de la B oclusiva derivá de la –p latina: rabu, abril, cabeça, calabaça, dobli, subir, cabra, concibir, cabu, cabellu, acabanti, ribera, abeja, lobu, cubrir, cabaña, jabón/sabón, obra, pueblu/puiblu, sobrar, subri/sobri, saber, liebri,… y tamién tres de -m, -t, y en general condu la pronuncia seya necessariamenti oclusiva: lombu, camba, lamber, gambón, ambiciosu, palomba/pomba, fútbol,…
– Aspiración de la F- anicial latina: jigu, jaci, jorca, jambri, jierru, jazer/jer, jenu, jembra/jémina, java, jilu, joci, joçar, jazina, juzicu, jartu, jerraúra, jigal, jumu, jelechu, jeder/jieder, dejensa, dejesa/jesa, buju, jartar, janega, jormiga, jazienda, jatu, joguera, joer/juer, jazia/jaza, jasta, jolgancia, jornu,… tamién en casus ajenus a la escritura española, cumu juerti, juenti, jue, jumar, dijensa, jondeaeru, jondear, jondu, jevreru, janega, jinar, jirmar, jueu/juiu, -jicar,… y evitandu cacofonías cumu’n jíu, joa,… L’aspiración puei ser en F- nu anicial: jesa/dejesa/dejensa(DEFENSA), buju (BUFUS),… Tamién puei alcuentrassi casus en que l’aspiración si cunvierti en –c: Celipi (Jelipi, Felipi), decensa (dejensa, defensa),…
– Mantinimientu nel estremeñu de la s sonora junta la ss sorda: cosa, quesu, casar (cuntrayer matrimoniu), camisa, egresia/elesia, casu, fasi, mesa, coser, mesis, rosa, cuasi, … junta passar, miessis, priessa, rumpessi, processu, cassación (‘cassar una sentencia’), cassinu, … y tamién de la z sonora junta la ç sorda: zagal, jazer, cabeza, vizinu, azéu, corazón, chorizu, taza, merezer, mozu, nazarenu, aziti, porrazu, tortazu, zagal, juzicu, cozina, zireza/zireça, zirizu/ziriçu, razón, cozer/cuezer, luzi, dezena, vezis, cazar, rizu, izir, tizón, zorra, azera/jazera, vozi, azul, alazena, quinzi, dozi, onzi, prezisu, trauzir, seuzir, cunduzir, induzir, naturaleza, fiereza…. junta çapatu, choça, cien, ciegu, açá, mançana, justicia (peru justeza), nacer, poçu, civá, massimiçar, carauteriçar, ameniçar,… Tamién ai cierta cunfusión c-s, cumu nel dumiñu asturianu-leonés: cencillu, remuçgu,… carís (cariz), isar (içar), sarça (çarça),… Tenga cudiáu culas terminacionis “-ción”, qu’enjamás son “-zión”, cumu en izir(lat. DICERE)-dicionariu(lat. DICTIONARIOS), cunduzir-cundución, introuzir-introución,…
– Perda de la –g y de la –v: láu, empléu, nuéu, fiúra, maíllu, juéu, plazéu, purtués, …
– Mantinimientu de –l palataliçá en restus lessicaliçaus: llúa, lluar, lludia, lludiu (levaúra); llar, llera, llodu, llamizu (cast. “lama”), llastra, llaráu (cantu ruáu), llumiacu (“limaza”), llegra, lluvina, llampa,… y enos topónimus de Cantabria y Estremadura: Llerena, Llera, Los Llaus, Llagunu, Llanderal, Llovera, Lloreda, Llatazus, Llagu, Llerana, …
– Evolución del grupu –cl (ondi’l castillanu nu lu jaz) en –l y posterior palataliçación: llosa (CLAUSAM), lloquear (“cloquear”), llavija (“clavija”)
– Mantinimientu d’antiguas aspiracionis anicialis: junir/juñir, jeneru/jineru, cogecha (“cosecha”), germanu, gelar, genciva, gielu, gienru (junta yenru) …
– Cunversión en –l de cunsunantis enos grupus de fonemas enos que si perdió una vocal: julgar (de IUDICARE), relva (de RETOVA, del árabi RUTBA, puestu de guardia), delda (de DEBITA), duldar (de DUBITARE, anque cunvivin dulda y duvia cumu nombris derivaus), calci (de CALICIS, “cauce”), salci (de SALICIS, “sauce”), selmana (de SEPTIMANA),…
– Tamién dansi casus de perda de la –l: duci, ducimenti,… y d’adición: pilrassi,…
– Pucus casus de ch– de los grupus latinus cl-, pl-, fl-, típicus de los dialeutus más ucidentalis: achegar (allegassi, del latín PLICARE, de l’antigu chegar); chamá, chamaina (de FLAMMA); rachar(“rajar”, cumu en gallegu-purtugués), achanáu (“aplanáu”, de PLANUS), …
– Cambius de –g por –v y al cuntrariu: avora, barvançu, avuha, avujeru/vujeru, civueña, groma, gofetá, golver, gargosu, Cagüérniga,…
– La b cambia’n p, cumu’n vascuenci (rahu propiu del cántabru-estremeñu, l’endurecimientu la pronuncia diversa de la devilitación natural propia del castillanu): arramplar, rampla, porona,…
– Mantinimientu de jormas antiguas: gomitar, murciégalu (de MUR, ratón, y ciegu),…
– Pronuncia cumu u (jorma semiculta tres del fenómenu de la palataliçación)/ aspiración del grupu –ct-. : custruhtor/custrutor, pahtu/pautu, prouhtu/proutu (de prouzir)… Tamién hay perda assoluta: erutu, respetivi, letura, dotrina, jatancia,…
– Trejormación de la x en essi: dessamin, anessu, léssicu, assioma,…
– Perda de la –r : paecer, apaecer,…
– G intervocálica á c: cocoti,…
– El grupu nh á s: esambrar (enjambrar)
– s á ch: tichar (tisar), chorcu (surcu), escuchu
– Dessapaición de la primer c enos grupus –cc-: ación, ucidenti, lición, custrución, ecema,… ú si vocaliça: faición, faiciosu
– Grupu cun+s(+[cunsunanti]) reúzsi á cu+s: custruir, cuspirar, custipáu,…
– Doblu de cunsunantis enos grupus –gn-: sinnijicáu, connición, repunnanti, innoranti, manníjicu, assinnar,… y sannijuela
– Suel tresjormassi’l grupu sb>f, anque’n ciertus casus mantiensi la diferenciación: refalatera, efalagar, farrungar (coincidenti cul leonés “esbarrumbar”)
– El grupu –dr castillanu suel sustituyissi pur –[vocal]ir: pairi, mairi, desmairi, lairón, paira, cuaira, puiril, Peiru,… Por assimilación: naidi
– Cunsirvación del grupu latinu –mb: lomba, lumbiyu/lumbíu, lamber/lampuceru/lambiúçu/lampuçu, dambus, gambón/gamboniteru, camba, pomba, jambas, escarambar, cumblar (del lat. CUMULARE), lombu/lumbíu/lumbiyu/ lombear/alombar/alombiar/lumbillar, amboçá/emboçá/arvoçá/alvoçá/alvonçá/empoçá/ alvorçá,… la b s’elidi en: tamién, comenencia
– Tresjormación del grupu castillanu sg>x: raju, La Peja, ajuariça
– Tresjormación grupu castillanu zg>lg: mayoralgu, jartalgu, pielga, comuelgu,…
– Permuta de d ó ss en –y, raju arcaiçanti: meyu, acuyerun (pur assimilación: acuyir), rayu, layu, levantayu, friyu, mieyu; ruya, ruyu y ruyatu (“roja, roju y rojizu”)
– Tresjormación del grupu ad> al: alverviu, alvertir, alyacenti, almonición,…
– Tresjormación de n>r,d,l: altoncis/estoncis, alcuentrar, caltién, avaldonar, alimal, escarambar, escominciar, … Y en trans: trempassar/trespassar…
– La t cunviértissi’n d ú mantiensi cumu t u’l castilanu nu lu jaz: alendar, aliendu, ándrax, renda (ant.), tanda (ant.), … coturniz (del lat. COTURNIX)…
– La s latina se mantién en: ensugar, ensutu, sabón
– Tresjormación de l>n: anfiler, malencolía, cançoncillus, adonecer,…
– Raju propiu y distintivu de l’estremeñu (y de zonas castillanas colindantis) é la pronuncia de la –r jinal latina cumu –l: lavutal, curtal, rumpel, calol, mataol,… Sin embargu, enos pluralis s´usa la eri: los caloris, los mataoris,…
– Yeísmu generaliçáu’n Cantabria, nu é general nel artustremeñu (sí emperu enas variais meyu- y bajustremeñas): acuyá, ayá, yanu, jayar, coyá, vayi, yanauca, risuiyu, cayeju
– Usu de erri en vezi de –l entremeyas de paravra: egresia/igresia, fror, cravu, paravra, cerevrar, cureca, ombrigu, robra, ingri, carcañar, sarpullíu/sarpollu… Ó de –l en vezi de –r: rala, clin
– El grupu –pl sustitúi al grupu latinu –pr y –bl á –br : pláu (del lat. PRATU) , templanu, blocar, blincar,…
– Grupu –pr, cumpartíu cul leonés y el gallegu-purtugués: praça, cumprir, prásticu
– Tresjormación del grupu –sc en –ç en primer persona de los vervus latinus incoativus: creçu, mereçu, escureça, amaneça,…
– Cambiu del grupu –rl á –lr y –rn á –nr: galra, palra, palramentu, mielru, bulra, pelra, cholritu, bolra, chalrar/charrar, tienru, galritu, yenru, calranca/carranca,… vienris (antigu),…
– Palataliçación de la –n: ñú, uñil, ñievla, ñuvi, ñuvláu, cañali, ñial/ñal, ñíu, ñalgas, ñacla, dessañuar, …
– Palataliçación de la –m: ñascal, ñorda
– Epéntesis de –l anti –b/v: albeharucu, alveliá, alvondal, atilval
– Cunsirvación de –ll latina: gallu (“gajo” en castillanu)
– Supresión de la –n: emendar, emienda
– Aspiración de s, cumu restus de la lingua meyeval: ge– cumu pronombri reflessivu antipuestu (ver seción de pronombris), cuandi acumpaña á l’artículu: gelu ihun, gela pueu cambiar . Tamién nel casu de gelu equí cumu “helo aquí”. Tamién en jangri, rejistir, jardescu, jargueta, anjear, ujanu, vujotrus, nujotrus, jábau, jalir …
– Apócopi’n Cántabru: om (ombri), ij (jíu),…
– Otras epéntesis (aparti la –i) en Cántabru. De n: carpanchu, bolinchi, nuntria, manhuelu… De m: chumpar, chumpón,… Otras: albericia, berezu, cellerisca, páitu, sinciu (lat. SITIO), calándriga, ensovinar,…
Un casu particular: de
Amás la su frecuenti elisión cun jormas vervalis (el cantu los pájarus, el cochi los vizinus,…), el vaivén al qui li sumeti’l cántabru-estremeñu en juñéndulu á paravras antipuestas y pospuestas (al dessapaicer la ‘d’ inicial), y el cambiu de jorma ‘de’/’di’ sigún la frasi, dansi ciertas espressionis currientis qu’eludin l’usu di ‘de’: en metá la cueva, por cima’l furgón, por mé’l bosqui,…
Los sufijus
(Repari: la z é una ce sonora. La s intervocálica é una esi sonora.)
– Usu avundanti de los prefijus –es,en,em: esgonci, escalentar, escominciar, estoncis, enguapecer, enguapar,…
– Usu de l’avundancial en –al cun muncha mayor frecuencia qu’enos dialeutus circundantis: javal, ancinal, zirizal /ziriçal, mançanal, castañal, jigal, guindal, cucal, piñal, ortalizal, piescal, rasplanal, mayuetal, calambrohal, agracial, boronal, aveduhal, escajal, berezal, garavital, garaujal, juncianal, prunal, perojal, cerojal, brunal, saucal,… a vezis, singular y avundancial puein cunfundisi: ziriçal, mançanal, castañal. Esti sufiju avarca munchas paravras: lamizal, cudonal, esquinal, jarapal, parampial, vacal, ropal, pical, cintal, estragal, brañal, brasal, cantaral, jondal, pernal, pertegal, puçancal, trencal, nial, …
– Usu del coleutivu p’animalis en –á: cabrá, vacá, puercá,…
– Empregu del diminutivu en –ín, –inu/ina: chiquinín, cuín, fragüín, culambrín, boronín, pecherín, tapín, gucín, cachinu, graciosina, letrerinu
– Terminación tradicional cántabra en –ucu/uca (non –açu nin –aça): moçucu, borucus, moçuelucu, muchachucu, brañuca, posucus, casuca, livrucu, pueblucu, ventanucu,…
– Usu de l’aumentativu en –azu/aza (non –açu nin –aça): bocaza, perrazu, pelotazu
– Emplegu’n Cantabria del sufiju –iegu/a: lumbriciegu, alçadiegu, lavrantiegu, rosaliega, pusariega, ardiciega, sombriegu, cuquiriegu, pintiega, matiegu, bardaliegu, andriniega, portaliega, romeriega, tardiciegu, volandiegu, lobiciegu, linariegu, maniegu, ratiegu, bruniegu, raspaniegu, mançaniegu, pruniegu, brañiegu, pançurriegu, canturriegu, cascahiegu, tartusiega, lamiciega, maiciega,…
– Terminación –ellu: pipistruellu, miruellu, gargamuellu, poirellu, ronçuellu, tercipellu, garrapiellu,…
– Usu de –or y –iru/ira: trabajaor, duraíru, mataor, jazeíru, cabriru, plazentira,…
– Usu del sufihu –içu/iça: enfermiçu, rolliçu, mieliçu, culadiçu, truchiçu,… lamiça, jorcariça, rabiça,…
– Emplegu del sufiju –aciu/acia: grisaciu, violaciu
– Usu del sufiju –eza (non –eça): naturaleza, fiereza, belleza,...
– Usu del sufiju –osu/osa (y non –ossu); grandiosu, preciosu, maravillosa,…
– Emplegu de –ú pol castillanu “-udo”: tripú, orehú, barrigú
– Usu de –uçu/uça y -‘uciu/ucia, –urciu/-urcia pol castillanu “-uzco”: chicuçu, lambiuçu, piscuça, nigruçu, nigruciu, truchiçu, jerruçu, chicuciu, sacaduciu, cascantuciu, hombrurciu, hombrurciu, vacucia, chicuciu, palreteruciu, garroteruciu,…
– Usu de –á, –ea, -ao y –ía polos castillanus –ada, –eda –ado e –ida: nevá, quijá, polvorea, trabajaor, presumía, tuavía… Jormas mui diferenciás cumu cia/ciudá, ciais (“ciudad, ciudades”), variá/variedá, variais (“variedad, variedades”), comuniá/comunidá, comuniais,…
– Usu de –ín pa nombris y gentilicius: camín, vizín,…, marroquín, magrebín
– Tamién usu de –íl pa nombris y gentilicius: camberil, peonil, temporil, borcil, veranil, maroquil, marceril, carraquil, parracil,…
– Usu del sufiju verval –içar en vezi di –izar: aterriçar, cauteriçar, ameniçar,…
Sintassi
Embaju desti epígrafi recuégensi las más variás y frecuentis custrucionis que se dan nel cántabru-estremeñu diversas daquellas del castillanu.
La estructura de la frasi
En general, la posición de los cumplementus que acumpañan a los vervus devin dir tres d’ellus (cumu enas linguas ucidentalis de la Península): llamávansi tous, el peci cuelávassi pola redi, trújulus del campu
Non utiliça esta posición n’oracionis negativas ninas relativas: nu si jaigan, y non *nu jáigansi; qui si güelvan, y non *que güélvansi
Tamién son frecuentis las jormas perifrásticas de la cunjugación: hay qui li puner, nu lu pagandu, nu lu huviendu, cun ánimu di li cuntestar,…
Primer y Tercer
S’usan pal masculinu y pal jemininu d’igual jorma: la primer vezi, la tercer vaca
Genitivu partitivu
Pervivi cun grandi intensidá l’antigu genitivu partitivu latinu: una poca d’augua, unus pocus de limonis, unus cuantus de pecis, unus cuantis de jigus,…
Usu del possessivu
a) Usu normativu de la secuencia artículu+possessivu+sustantivu: Los mis olivus, la mi juenti, el mi pirriu
b) Prevalencia de l’ordin arcaicu ena enumeración: yo y los mis muchachus, en vezi de * los mis muchachus y yo
c) Posposición del possessivu frecuenti: el muchachu míu
Hay casus enos que nu se puei utiliçar l’artículu delantri’l possessivu, cumu enos nombris de parentescu cercanus: mairi, pairi, germanu, germana, avuelu, avuela. Nestus casus dassi cumu norma la custrución: su pairi de Juan, sus avuelus de Peiru, su germana de Carlus.
Assitiamientu de los pronombris átonus
Dassi generalmenti tres del vervu: tienlis ancá María, trújulus ena nochi/nuchi
El pronombri indefiníu cualquiera
Nu hay perda de la a: cualquiera cosa, cualisquiera personas
Nombris de ríus y arroyus
Nu s’emplega l’artículu delantri los nombris de ríus y d’arroyus
Guadiana subi, Taju curri, los márgenis d´Albarregas (y non *de l’Albarregas), Riberus de Taju
L’usu de l’artículu delantri de nombris de personas
Nel cántabru-estremeñu é mui frecuenti l’usu de l’artículu determináu delantri’l nombri al que si rifier, en cualisquiera tipu cunversacionis.
vamus llamar a l’Antoniu; el Rodríguez Zapateru é’l nuevu presidenti, …
Las jormas vel-
Usu frecuenti de l’antigua jorma antigua “veislu equí” cumu velequí, velehí, velellí, veluquí, veluhí, velullí (tamién usaus cumu alvervius):
Velequí, velequili, -a,-u, Velehí, velehili,-a,-u Velellí, velellili,-a,-u
En cá/ ancá
Usu frecuenti de la espressión en cá (de situación y de direción), ancá (suel usassi namás pa indicar direción): Veti en cá tu germana. Nu te queis en cá Pedru. Viaju ancá los mis collacius
Tratamientu jormal
Dansi varias jormas pal tratamientu jormal: – usté, vusté : ¿quiei vusté jazelu? – él, ella : ¿ta él buinu, siñor cura? Venga él y el su cumpañeru tamién – tía/tiya, tíu/tiyu : tratu de respetu de los jóvenis culos sus mayoris
Géneru y númiru
Géneru de los sustantivus
El géneru de los sustantivus é, á l’igual que n’español, bastanti sinciellu. Sólu hay que fijassi ena vocal: – Si acaba en u sedrá de géneru masculinu ó neutru – Si acaba en a sedrá de géneru jemininu – Si acaba en i ó en cunsunanti puei ser tantu masculinu cumu jemininu
De seguru, cumu n’español, hay escecionis á estas reglas, piru la mayoría correspuéndensi culas españolas. Pa dir deprendiendu dalgunas de las escecionis diversas del castillanu presentamus esta lista paravras de géneru diversu:
– Los árvoris acabaus en cunsunanti suelin ser jemininus: la jigal, la zerezal (ricuerdi que tien de pronunciassi cumu: /đeređal/), la castañal, la peral, la ñogal/a, la ciprés, la bruñal (tipu ciruelu)
– Dotrus jemininus: la clima, la engaña, la govierna (“gobierno, dirección”), la niéspera (“níspero”), la rimera (montón de cosas puestas unas sobri otras), la triguera, la fuelli, la calor, la fantasma, la reuma, la idioma, la puenti,…
– Masculinus: el cerillu, el botu, l’acaciu, el cuñu, el desganu, l’esterqueru, el yemeru (“yema, botón”)
– Otras jormas masculinas desconocías en castillanu: el climi (“la clima”), el liebru (“liebri machu”)
Amás, en cántabru-estremeñu ciertas paravras utilízansi’n dambus génerus indistintamenti: l’açúcar, l’azeiti/l´aziti, el graju-la graja, el buchetu – la bucheta (“hucha”), la javichuela – el javichuelu, las carantoñas – los carantoñus, l’esportiyu- la esportiya, el torviscu – la torvisca, la coç-el coci, la peç- el peci,… (peru: la cruzi, el jaci, la vezi,… sólu tiein una jorma correuta)
Otras paravras tiein un sinnijicáu diferenti sigún que seyan masculinas ó jemininas:
cincha: correya pa sujetar l´albarda de los animalis cinchu: círculu metálicu pa reondeár el quisu cachu: troçu, piaçu (“dam’un cachu tarta”) cacha: ñalga; dambas partis del mangu d’una navaha corchu: colmena corcha: proutu sacáu de l’alcornoqui: corteça de l’alcornoqui cuernu: apéndici de la vaca cuerna: aparatu en jorma d’embú pa meté-la carni de puercu ena tripa cuestu: cuesta pequeña cuesta: pendienti más grandi jacu: cavallu malu, pucu andaor jaca: cavallu castráu langosta: animal marinu langostu: saltamontis ran: rana pequeña seriya: pieça de lona ó goma que se coloca sobri l´alvarda sierru: sierra pequeña tináu: güertu tiná: custrución pa guardá-los animalis trancu: encallijonamientu dun ríu tranca: leñu, maera troncu: parti dun arvu tronca: troncu verdi
Otrus ejemplus típicus de cambeu de géneru sigún l’usu, jorma ú tamañu son los siguientis: cuévanu-a, calleju-a, cámbaru-a, castru-a, carpanchu-a, llaviju-a, tahu-a, acevu-a, jigeru-jigal, cortezu-a, pinu-a, restrilu-a, torteru-a, amañizu-a, valleju-a, raberu-a, peruju-a, camberu-a, carrillu-a, conchu-a, tortu-a, anguilu-a, coz-a, deu-a, demoñu-a, garroti-a, granu-a, jacha-u, juncu-a, martillu-a, moscu-a, joracu-a, botella-u, bota-u, breval-a, miel-a, mujer-u, trapu-a, panel-a, sábana-u, rabu-a, berezu-a, çapita-u, pez-a, puyu-a
Tamién dansi parejas del castillanu: güertu-güerta, charcu-charca,…
Géneru de los ajetivus
El géneru de los ajetivus asseméjassi al de los sustantivus: – Acaban en –u condu acumpañan á nombris masculinus ó neutrus – Acaban en –a condu acumpañan á nombris jemininus. – Puein acabar en –i siendu’l nombri al qu’acumpañan masculinu o jemininu.
El neutru ó neutru de materia
En cántabru-estremeñu, amás del masculinu y el jemininu, los sustantivus puein presentar el llamáu neutru de materia. Ésti é un raju que cumparti’l cántabru cul asturianu ó asturianu-leonés central y oriental, peru non cul leonés ú asturianu-leonés ucidental. Anque nel estremeñu y nel leonés nu se dé esti fenómenu’n tola su entidá cumu agora veremus, nel estremeñu sirragatinu (l’estremeñu más cunsirvaor) y nel asturianu-leonés de León, cerca d’Asturias y Cantabria, cunsérvassi una jorma de neutru materia enos pronombris.
El neutru materia cunsisiti’n que los nombris non cuntavlis, “de materia”, en determinás pussicionis presentan una cuncordancia qui nu é masculina nin jeminina. Piru nu puei izissi qu’el neutru seya un géneru, porqui tolos nombris ‘neutrus’ son al mesmu tiempu jemininus; el neutru nu s’opón al jemininu, sinón que cunvivi cun él.
El géneru neutru manifiéstassi enos ajetivus qu’acumpañan á los nombris jemininus non cuntavlis:
Assina: el neñu é malu, la mesa é mala, peru la maera é malu
El géneru neutru apaeç, altoncis, enos ajetivus qu’acumpañan á las paravras que se refierin a cosas que nu son individualiçavlis, que nu puein cuntassi ú dividissi n’uniais.
L’apaición d’una cuncordancia’n neutru, á diferencia de lu que sucéi n’asturianu, nu é independienti de qu’el nombri seya masculinu ó jemininu: sólu si’l nombri é jemininu é pussivli osservá-la cundición de neutru (pola indistinción o-u en jinal de paravra, fenómenu nel qu’el cántabru-estremeñu s’assemeja á l’asturianu oriental). En siguiendu l’ejemplu anterior, el neñu é malu, peru el carbón é malu (pesie á qu’el carbón é incuntavli, nu pue distinguissi’l neutru del masculinu)
¿Cuándu apaeç el neutru?
La cuncordancia del nombri non cuntavli (ó “de materia”) cul ajetivu neutru dassi namás en pussicionis cuncretas:
– Ajetivu pospuestu, atrivutivu ó en función nominal; é izir, condu l’ajetivu va tres del nombri, nu enantis:
la leña secu
la lechi buinu
la maera quemáu
Si l’ajetivu si pon delantri’l nombri (pussición antipuesta), la cuncordancia neutra dessapaeç y l’ahetivu tien la jorma jeminina;
la seca leña
la buina lechi
la quemá maera
– Sólu enos nombris singularis. Enos pluralis nu dessisti la cuncordancia neutra.
Nombris cun dobli pussivilidá
Hay nombris que puein referissi genéricamenti á un cunjuntu non dividíu n’uniais, ó una classi, y por ellu ser nombris de materia ú cuntavlis y al tiempu referissi á uniais polu que son tamién incuntavlis. Estus nombris suelin ser nombris cuntavlis (jemininus) que passan á espressar cunceutus non cuntavlis. Assina los nombris de fruta ú vegetalis presentan la dobli pussivilidá. La su cuncordancia sedrá’n neutru ó non sigún seyan una ú otra cosa:
La joa seca (una joa)/ la joa secu (cunjuntu de joas)
La lechi mala (esta lechi)/ la lechi malu (del cunjuntu de lechi, refiersi á aquél qui ta malu)
Ejemplus de nombris neutrus
Nombris non-cuntavlis que indican materia, cantidá indeterminá ú valor coleutivu:
l’arena, la lana, la genti, la lechi, la tierra, l’augua, la nuez, la cuajá, la maera, la manteca, la yerva, la carni, la fruta, la jarina, la ropa, …
Dotrus empleus del neutru
Amás d’enos ajetivus (raju que sólu si da nel cántabru), el neutru de materia puei escuchassi tamién nel estremeñu (y nel asturianu-leonés lindanti cul cántabru) d’una jorma más sutil, pur mé los pronombris, aquellas paravras qui tan ‘por el nombri’, en sustituyéndulu). L’estremeñu sirragatinu (la variedá más cunsirvaora de l’estremeñu), á diferencia del leonés cercanu á la frontera del cántabru, sólu mantién el neutru enos pronombris:
Lu utilíçunassi pal acusativu, lu/le-li pal dativu (hay que tener cudiáu cun non cunfundilu cul leísmu y luísmu):
Assina: la lechi lu vo trayer en botellas, la maera lu vendu á un maereru, hay que lu cardar (la yerva), la ropa nu le sé doblar bien,…
Númiru de los sustantivus
Masculinu
– En –s: hombri, hombris ; peci, pecis – En –us: jierru, jierrus ; carru, carrus – En –is: flan, flanis ; alacrán, alacranis; labraor, labraoris
Jemininu
– En –s: puenti, puentis; – En –as: neña, neñas ; sombra, sombras; idioma, idiomas – En –is: jigal, jigalis; possición, possicionis
Sustantivus ajetivaus
Cumpórtansi del mesmu mou que los sustantivus, polu que sólu tendrá di vessi si son jemininus ú masculinus.
– Masculinu: los verdis, los buinus – Jemininu: las verdis, las buinas
Númiru de los ajetivus
– Masculinu: los verdis plaus; los neñus buinus – Jemininu: las verdis plaeras; las neñas buinas
Dotras custionis sintáuticas
Pronombris personalis átonus
cumplementu direutu | cumplementu indireutu | ||
1ª persona | me / mi | me / mi | |
singular | 2ª persona | te / ti | te / ti |
3ª persona | m.lu f.la n.lu | le / li | |
1ª persona | nus / mus | nus | |
plural | 2ª persona | vus | vus |
3ª persona | m.lus f.las | les | |
reflessivu | se / si | se / si, ge- (pron.OD) |
Jormas Aglutinás
Cántabru-Estremeñu
|
Latín
|
||
1ª persona | megu / migu | mecum | |
singular | 2ª persona | tegu / tigu | tecum |
3ª persona | segu / sigu | secum | |
1ª persona | nogu* / mogu* | mobiscum | |
plural | 2ª persona | vogu* | vobiscum |
3ª persona | segu / sigu | secum |
(* Jormas esclusivas de l’estremeñu)
Ejemplus: venti megu, trújussi sigu
É mu frecuenti nel cántabru-estremeñu que l’assitiamientu de los pronombris átonus nu seya igual que nel castillanu. Cumu nel leonés, la su colocación más común é tres del vervu (pospuestus):
Tienlis ancá María
Trújulus ena nochi/nuchi’ ‘ Paeçmi que sí lu jadrá
Daréti’l dineru condu seyas buinu
Nel cántabru nu é normal la posición anicial pa los pronombris: ¿íjutilu?, y non ¿ti lu iju?, peru issa última jorma tampocu é incorreuta nesta gramática, dáu qu’issa horma é más frecuenti nel estremeñu.
A pesar de lu antiichu, hay custrucionis que nu puein jazessi cumu ena norma:
Ijístimilu; peru: nu mi lu ijisti.
Nu é correuta la frasi: *nu ijístimilu
Nel Valli’l Pas y ena sierra gateña las jormas antiguas son frecuentis: Nu lu pagandu, nu lu huviendu, cun ánimu di li cuntestar, hay que lu cuntar,…
Oracionis subordinás
El cántabru-estremeñu válessi de la proclisis (assitiamientu de los pronombris delantri’l vervu) pa siñalá-la suvordinación:
Una frasi cumu:
jízuli la cumía
Si ta suvordiná cambia la su estrutura:
Izin que li jizu la cumía
Curdinación
Nu é ovrigá la curdinación nel empregu de los pronombris en cántabru-estremeñu, puei utiliçassi cumu recursu ena oración: primeru mercólu y vendiólu lueu; tamién valdría: mercólu primeru y dispués lu vendió.
Las preposicionis
á, anti, baju, cabu, cu/cun, contra/escontra (ant. ‘escuentra’), de, dende/des, duranti, en, ente, jazia/jaza, jasta, pa, por/po, sigún, sin/ensín, so, sobri, tres
– Cabu: d´usu puramenti literariu, hui s’emplega más “junta”: descansava cabu/junta´l muru la casa
– Pa: amás del su sinnijicáu de direción andi si va, tamién sinnijica’l sitiu ondi si ta. Pacu va pa Cáceris; los futbolistas tan pa Castru
Tamién puei indicar prossimidá: Ta pa lluver
Y el tiempu’n que ha de suceder argu: La nuvena sedrá pa Navidá
– Contra: s´usa tamién en lugar de cuantu nel lenguaji vulgar Contra más mi muevu, más mi dueli
– De: la d decai nel lenguaji palráu siempris qui siga á una vocal y nu haiga pausa que los separi. N’ocasionis eja d’izissi ensín más la preposición. Delantri de casa; enfrenti l’egresia/elesia; enfrenti’l puiblu.
Los alvervius
É mui típica la jormación d’alvervius diversus del castillanu á traviés l’avlativu –menti: luegumenti, quitamenti, mahamenti, pintamenti, guapamenti, ritamenti, seglamenti,…
Lugar
alreor, ondi, andi (á ondi), rapi, equí, ehí, ellí, acá, allá/ullá, enriba, arriba, embaju, abaju, delantri, detrás, alantri, ondiquiera/uquiera, metá, dientru, juera, cerca, enfrenti, velequí, velehí, velellí, veluquí, veluhí, velullí,…
Tiempu
cuandu/condu, ya, agora, antis, enantis, dispués/dimpués, endispués, luegu/luéu, ayer(i), antier, trassantier/trajantier, antidayer, trespassáu, ora, mañana, huguañu/juguañu, hugañazu, nunca, enjamás, siempris, aína, entá/tuavía/entuavia, altoncis/altonças/estuncis/enestoncis, tardi,… ayer de mañana suel izissi simplementi: ayer mañana
Mou
cumu, assina/ansina, assín/ansí, aína/aisna/entainar (prontu), bien, mal, rápiu, mijor, pior, sólu, talamenti, igual, mesmamenti, depriessa, apriessa, jamás, reziu (jartu), líqueamenti (sóla, únicamenti); ringla (rápiamenti), tenca (firmi ó remolón, según el lugar y el contestu ondi s’iga), …
Cantidá
cuantu/cuanti, munchu, mui/mu, pocu, avondu, bastanti, demassiáu, bien, tantu, tan, tala, talu, na, minus, más,
Ajirmación
sí, sida, craru, tamién, vramenti
Interrogación
cuándu, cómu, cuántu, qué, cuál/cuálu, o/u/óndi/undi/andi (ejemplu típicu passiegu: ¿Car o vas, hom?, que nel restu’l dumiñu sedríe: ¿ándi vas, hombri?; la jorma u suel utiliçassi más ena frasi jecha ¿u los? ), quién, qué,… *
Negación
aperruchi, arruchi (sin na); cetutu (na, n’assolutu); jarramplu (na); jarrampu (malpenas) [del got. HRAPON, “arrapo” en castillanu]; nu, non**, tampocu
Duvia/dulda
acasu, quiciás, quiçá, quiciávis, igual
Nu y non
Non úsassi pa negar assolutamenti y cun minor frecuencia cumu negación dun vervu. Nu emplégassi cuandu jazi cumpaña al vervu ó pronombri átonu que dél dependa.
¿Ta María? Non, nu ta
¿Assina ta buinu? Non, nu é correutu
Quin-quién, qui-que,…
Las jormas reuzías dansi -cuandis si dan-, cumu é normal, enos casus enos que nu recivin l’acentu de la frasi:
quiru saber quién lu hizu, peru: quin lu haiga jechu, que lu iga ¿qué anduvisti jiziendu por ellí?, peru: essu qui m’izis nu tien sintíu
Los possessivus
La utiliçación de l’artículu delantri’l possessivu é otru de los rajus carauterísticus del cántabru-estremeñu.
Jormas nominalis
Un posseor:
Masculinu
|
Jemininu
|
Neutru
|
||
1ª persona | míu / miyu | mía / miya | míu / miyu | |
2ª persona | singular | tuyu | tuya | tuyu |
3ª persona | suyu | suya | suyu | |
1ª persona | míus / miyus | mías / miyas | ||
2ª persona | plural | tuyus | tuyas | |
3ª persona | suyus | suyas |
Varius posseoris:
Masculinu
|
Jemininu
|
Neutru
|
||
1ª persona | nuestru / muestru | nuestra / muestra | nuestru / muestru | |
2ª persona | singular | vuestru | vuestra | vuestru |
3ª persona | suyu | suya | suyu | |
1ª persona | nuestrus / muestrus | nuestras / muestras | ||
2ª persona | plural | vuestrus | vuestras | |
3ª persona | suyus | suyas |
Jormas alyacentis
En cántabru-estremeñu jazsi usu de l’artículu enantis del possessivu cuandu ésti acumpaña al nombri.
Un posseor:
ojetu posseíu
|
Masculinu
|
Jemininu
|
|
1ª persona | el mi | la mi | |
2ª persona | singular | el tu | la tu |
3ª persona | el su | la su | |
1ª persona | los mis | las mis | |
2ª persona | plural | los tus | las tus |
3ª persona | los sus | las sus |
Varius posseoris:
ojetu posseíu
|
Masculinu
|
Jemininu
|
|
1ª persona | el nuestru / muestru | la nuestra / muestra | |
2ª persona | singular | el vuestru | la vuestra |
3ª persona | el su | la su | |
1ª persona | los nuestrus / muestrus | las nuestras / muestras | |
2ª persona | plural | los vuestrus | las vuestras |
3ª persona | los sus | las sus |
Dos mous tiein las jormas alyacentis d’apaecer ena oración:
a) En función nominal:
Essa é la pomba mía Essi é’l pirriu míu
b) En función alyacenti:
Essa é la mi pomba Essi é’l mi pirriu
Los indefiníus
Variavlis
avondu,-a, -us, as, bastanti, -s, -is daqué/dalqué dalgún, -a,-u,-as,-us nengún/ dengún, -u,-a,-as,-us dambus, dambas dellus, dellas demassiá,-s, demassiáu,-s entrambus, entrambas mesmu, -a,-us,-as munchu,-a,-us,-as otru,-a,-us,-as pocu, -a,-us,-as tal/ talu, tala,-us,-as tantu,-a,-us,-as tou, toa, tous/ to-, toas/ to- un,-a,-u,-as,-us
Invariavlis
ca cualquiera/ cualquier, cualisquiera/ cualisquier dalgu dalguien/ dalguin más minus na naidi
¡Repara!
Tal / talu: dambus sinnijican lu mesmu, peru talu nu puei empregassi delantri’l nombri:
Un casu tal ó un casu talu
peru
Tal casu, y non *talu casu
En cántabru-estremeñu, tal varía nel géneru y númiru:
Una neña tala Cosas talas nu sucein a menú
Avondu: puei funcionar cumu ajetivu delantri ú tres del nombri. Normalmenti si ta antipuestu suel tener el matíz de “suficienti, bastanti” y si ta tres dél suel sinnijicar “munchu, bastanti”:
Hay genti avondu, hay avonda genti
Vervus
El de los vervus é un aspeutu especialmenti áridu de la gramática, peru necessariu pa cumprender en profundidá esta palra.
Vervus regularis
La jormación de los vervus cul aussiliar haver é una carauterística propia castillana que ca fala trata de manera diversa. Assina, cumu las falas leonesas y galaicu-purtuésas, suelsi utiliçar tenercumu aussiliar de passáu, si bien haver é tamién mu empregáu – repari qu’el cántabru-estremeñu é la palra más cercana al lugar de nacencia del castillanu – mentris que las catalanas y aragonesas orientalis usan el vervu dir.
Indicativu: Jormas simplis
Presenti d’indicativu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantu | creu / creyu | ríu / riyu |
tú | cantas | cres | ris |
él | canta | crei | ri |
nusotrus | cantamus | cremus / creyemus | rimus |
vusotrus | cantáis | creis / creyéis | rís |
ellus | cantan | crein / creyin | rin |
Juturu d’indicativu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantaré | creré | riré |
tú | cantarás | crerás | rirás |
él | cantará | crerá | rirá |
muhotrus | cantaremus | creremus | riremus |
vuhotrus | cantaréis | creréis | riréis |
ellus | cantarán | crerán | rirán |
Pretéritu imperfeutu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantava | creyiva / creyía | ría |
tú | cantavas | creyivas / creyías | rías |
él | cantava | creyiva / creyía | ría |
nusotrus | cantávamus | creyíamus | ríamus |
vusotrus | cantávais | creyíais | ríais |
ellus | cantavan | creyivan | rían |
Passáu simpli
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | canté | creí | rí |
tú | cantasti / cantesti | creisti / creyesti | risti / riyesti |
él | cantó | creyó | riyó |
muhotrus | cantamus | creyimus | rimus |
vuhotrus | cantastis | creyistis | ristis |
ellus | cantarun / cantarin | creyerun / creyerin | riyerun / riyerin |
Condicional
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantaríe | creríe | riríe |
tú | cantaríes | creríes | riríes |
él | cantaríe | creríe | riríe |
muhotrus | cantaríemus | creríemus | riríemus |
vuhotrus | cantaríeis | creiríeis | riríeis |
ellus | cantaríen | creríen | riríen |
Indicativu: Jormas cumpuestas
Las jormas cumpuestas nu son tradicionalmenti usás enas idiomas ucidentalis de la Península, y assina passa tamién nel cántabru-estremeñu, que toma avondu aussiliaris cumu dir ú tener. Ensín embargu, pola su situación entremeya participa á menú de l’aussiliar típicu castillanu haver:
Presenti cumpuestu
ties/ has cantáu, ties/ has creyíu, ties/ has ríu
Juturu cumpuestu
vas cantar, vas crer/ creyer, vas rir
Pretéritu pluscuamperfeutu
tenivas/ havías cantáu, tiníais/ havíais creyíu, tenivan/ havían ríu
Passáu perfeutu
tuvisti/ huvisti cantáu, tuvístis/ huvistis creyíu, tuvun/ huvun ríu
Condicional cumpuestu
tindríe/ havríe cantáu, tindríemus/ havríemus creyíu, tindríemus/ havríemus ríu
Sujuntivu: Jormas simplis
Presenti de sujuntivu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | canti | creya | riya |
tú | cantis | creyas | riyas |
él | canti | creya | riya |
nusotrus | cantemus | creyamus | riyamus |
vusotrus | cantéis | creyáis | riyáis |
ellus | cantin | creyan | riyan |
Passáu de sujuntivu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantara/ cantassi | creyera/ creyessi | riyera/ riyessi |
tú | cantaras/ cantassis | creyeras/ creyessis | riyeras/ riyessis |
él | cantara/ cantassi | creyera/ creyessi | riyera/ riyessi |
muhotrus | cantáramus/ cantássimus | creyéramus/ creyéssimus | riyéramus/ riyéssimus |
vuhotrus | cantarais/ cantassis | creyerais/ creyessis | riyerais/ riyessis |
ellus | cantaran/ cantassin | creyeran/ creyessin | riyeran/ riyessin |
Juturu de sujuntivu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
yo | cantari | creyeri | riyeri |
tú | cantaris | creyeris | riyeris |
él | cantari | creyeri | riyeri |
nusotrus | cantárimus | creyérimus | riyérimus |
vusotrus | cantaris | creyeris | riyeris |
ellus | cantarin | creyerin | riyerin |
Sujuntivu: Jormas cumpuestas
Presenti cumpuestu
yo tenga/ haiga cantáu, yo tenga/ haiga creyíu, yo tenga/ haiga ríu
Juturu cumpuestu
yo vaiga cantáu, yo vaiga creyíu, yo vaiga ríu
Passáu cumpuestu
yo tuvieri/ huvieri cantáu, yo tuvieri/ huvieri creyíu, yo tuvieri/ huvieri ríu
Dotras jormas
Imperativu
Cantar
|
Crer / Creyer
|
Rir
|
|
tu | canta | crey | riye |
vuhotrus | cantáy / cantadi | creyéy / creyedi | riyéy / riyedi |
Del latín –ate > -ade > -adi / -ai, de jorma assemejá a l’asturianu-leonés.
Gerundiu
Jórmassi cula raíz de la primer persona del passáu simpli (ejemplu tuvi – tuviendu): Cantandu, creyendu, riyendu.
Participiu
SIMPLI
cantáu, creyíu, ríu
CUMPUESTU
tuviendu/ uviendu cantáu, tuviendu/ uviendu creyíu, tuviendu/ uviendu ríu
Dotrus vervus cunjugaus
Dellus datus d’interés
– Primer persona de los vervus incoativus en –sc > –ç/-z: conoçu, creça, escureça, aconteça, cueza, cunduza, prouza, induza, riúzu, amaneça, anocheça, luça, agraeçu,…
– El presenti de la tercer persona del singular de ciertus vervus perdi la –i final nel cántabru, rahu qui mantiensi nel cántabru-estremeñu cumu más antigu: suel, iz, pon, cues, jaz, cuez, paíç/paeç, tien, val, vien, duel, plaz/praz…
– El perfeutu ena su tercer persona del plural tien á vegás una jorma simpli y dotras apaeç apocupáu, y a vezis presenta una morfología arcaiçanti (ésta más propia de los lugaris más cunsirvaoris, el Valli’l Pas y la Sierra de Gata): trujun, jizun, vinun, ijun,…murrier, izier, jazier,…; enterrarin, pecharin, rumpierin,…
– Enas variais más cunservaoras puía osservassi non jaz munchu tiempu las jormas antiguas: so, vo, to; (la –y é una adición de lugar, del “ibi” latinu) : vo llegámi, to á la vuelta la esquina,… En cántabru aún é frecuenti l’usu de la horma ero en vezi di soy
– Jormas vervalis di passáu arcaiçantis: vidi, vidu, jazedis, tenedis, entrássedis,…
– Dalgunus infinitivus camúan al respeutivi’l castillanu: goyer (“oir”), tusir (del lat. TUSSIRE), tuquir, retinglar (retiñir), suavecer, enflacar, encojecer, cucar (cutir), escullar/escullir (del lat. EXCURRERE)… É mu frecuenti l’infinitivu en –ear: llovisnear, cozinear, anjear, bocecear, goterear, manduquear, respostear, saltiquear, sopandear, terriquear, toquitear,...
– Culos vervus de conocencia usaus en jorma negativa utilíçassi la jorma sujuntiva: nu sé qué jaiga, nu cumprendu qué quiera,…
– El tratamientu de respetu si jaz cul plural: comairi, tinís que passearsus más
Jormas irregularis y peculiaris
– Gerundius:
caendu, traíndu, leíndu, pusiendu, jiziendu, supiendu, diendu/indu/juendu, abrendu, ijendu,…
– Participius:
díu/didu,
– Juturus:
doldrá/dueldrá, sedrá, quedré, quedrán,…
– Passaus:
díu/didu, jurun/juerin, ijun/ijerin, trujun/trajierin, jizun/jizierin,
– Sujuntivus:
duelga, suelga, güelga,
Vervus similaris a los castillanus piru de sinnijicáu diversu
– Haver: tien sintíu possessivu (n’haviendu munchus jigus); funciona cumu ser (vemus dos germanus) y cumu tar (havíamus ellí munchus). Nu s’usa cumu aussiliar (*havemus jechu los deveris)
– Quear: tien el sintíu del vervu “dejar” castillanu y é transitivu (queé la llavi’n casa); cumu pronominal tien sintíu más bien d’olviar (queémi la llavi’n casa)
– Caer: “derramar, verter, tirar” generalmenti ensín querelu (caer un vasu d´augua, caer una mazeta)
– Coger: referíu á personas, “nu cabi más genti” (nu cuegi más personas equí)
– Entrar: úsassi cul sinnijicáu de “meter” (hay qu’entrá-la llavi ena fechaúra)
– Querer: usáu cumu semiaussiliar (paiciera qui quier lluver)
– Soñassi: é usáu cumu pronominal (luéu ti sueñas cun ellu)
– Andar: la perífrasi andar de + inf. tien el sintíu de “tar á puntu de” (anduvu de caessi)
– Sobrar: úsassi cumu transitivu (sobrasti avondu)
– Dir: “ir, marchar” (é impussivli cunfundí-las sus jormas vervalis culas del vervu izir)
– Tirar: quitar una cosa ú quitassi dun sitiu
Apostrofación
L´apostrofación é ún de los provlemas pa la normaliçación d’escritura más difícilis en cántabru-estremeñu, pola frecuencia y variedá de las juñionis ente paravras que si dan nel lenguaji palráu. É impussivli amás d’antiestéticu tratar de representar tolos pussivlis apóstrofis cun paravras antipuestas y pospuestas, peru tampocu sedríe mu fiel á la lingua nu representalu n’assolutu. Ansí pues, equí apresentamus unas regras qui trataremus de siguir enos muestrus escritus.
Reglas generalis
L´artículu determináu
– La apostrófassi enantis de paravra qui comienci pola vocal –a: l´aziti, l´arena, …
– El s’apostrofa cuandu va siguíu de paravras que comiençan por vocal, ó sigui á paravras cominciás por vocal: Baila’l Pacu; canta’l pájaru; la loba y l’alacrán; l’estilu
Pronombris mi, ti, si, li
Apostrófansi cumu m´, t´, s´, cuandu li siguin paravras qu´entaman por vocal: ¿t´enteras?, m´escapé, s´arrastra
L´artículu indetermináu una
Puéi apostrofassi cuandu li sigui paravra qu’entama pola vocal –a Un´alcantarilla, un’açá,…
Preposición de
Apostrófassi cuandu li sigui paravra que comencia por vocal: Tenienti d´arcaldi, Valencia d´Alcántara,…
Preposición en
– S’apostrofa del mesmu mou que l’artículu el: El ríu’n Meria; la casa n’Albaceti; n’ejandu’l tavacu
– Cula cunjunción nin nu s´escrevi la preposición en nin las jormas apocopás: Nina playa nina montaña (nin+ena), nin Benidorm nin Vaqueira (nin+en)
Preposición pa
Apostrófassi p´ condu li sigui paravra que comienci por a: Ta p´Alicanti, p´arriba, p´al llanu
La cunjunción y el relativu que/qui
Apostrófassi cuandu li sigui paravra qu´entami por vocal qu´empieci, qu´arrempuji, qu´él
Nota: enjamás s´apostrofa nin l’interrogativu nin l’esclamativu qué
L´alverviu nu
Permítissi nel casu d´acumpañar á ostanti ena espressión: nu ostanti, qui s´escrivirá n´ostanti
Cuairus sintéticus
Artículus
el
|
la
|
lu
|
los
|
las
|
|
a | al | – | – | – | – |
de/di | del | – | – | – | – |
pa | pal | – | – | – | – |
cun | cul | cula / cuna | culu / cunu | culos / cunus | culas / cunas |
en | nel | ena | enu | enos | enas |
por / pur | pol / pul | pola / pula | polu / pulu | polos / pulos | polas / pulas |
tou, toa,-s | tol | tola | tolu | tolos | tolas |
nus / nos | – | nula | nulu | nulos | nulas |
mus / mos | – | mula | mulu | mulos | mulas |
vos / vus | – | vula | vulu | vulos | vulas |
Preposicionis en y de/di
en | de/di | |
un | nun | dun |
ún | nún | dún |
una | nuna | d’una* |
unu | nunu | dunu |
unus | nunus | dunus |
unas | nunas | d’unas* |
él | nél | dél |
ella | nella | della |
ellu | nellu | dellu |
ellus | nellus | d’ellus* |
ellas | nellas | d’ellas |
aquel | naquel | daquel |
aquella | naquella | d’aquella* |
aquellu | naquellu | daquellu |
aquellus | naquellus | daquellus |
aquellas | naquellas | daquellas |
esti / isti | nesti / nisti | desti / disti |
ista / esta | nista / nesta | dista / desta |
istu | nistu | distu |
estus | nestus | destus |
estas / estas | nestas / nestas | destas / destas |
essi / issi | nessi / nissi | dessi / dissi |
essa / issa | nessa / nissa | dessa / dissa |
issu | nissu | dissu |
essus | nessus | dessus |
essas / issas | nessas / nissas | dessas / dissas |
- estas jormas utiliçan l’apóstrofi porqui ya essisti una paravra homófona: duna-s, daquella y dellus
tamién las jormas acentuás s’han d’apucupar: nésti, néssi, naquél, naquéllas, néstas,..
Autoris
Licencia

Las versionis web desti archivu son livris pa usus non comercialis y ensin trabahus derivaus cun reconocencia del su autor. Pregúntinus pa dotrus usus.
Las versiones web de este archivo son libres para usos no comerciales y sin trabajos derivados con reconocimiento de su autor. Pregúntenos para otros usos.
The Web versions of this file are free for non-commercial use and no derivative works with attribution. Ask for other uses.