Propuesta de ortografía para el ‘asturleonesa unificado’, tercera versión. Publicada en 2009 en la antigua Wiki de Iventia
La Propuesta ortográfica de l’asturlhionés unifhicáu trátassi namái dun intentu de normalización ortográfica del diasistema asturlhionés, istu yê, de l’asturlhionés ucidental (asturianu-lhionés i mirandés) i de l’asturlhionés oriental (cántabru-estremeñu), los tres consideraus normalmenti nel contestu internacional (ES, PT) como lhinguàs (dialeutus) independientis, pertenecientis al sugrupu iberu-romanci asturlhionés.
H.asta güei solo l’asturianu i el mirandés fhizun propuestàs ortográfhicàs, dambàs lhimitaàs a los sos ámbitus lhocalis ó regionalis. Enjamás van almitissi estàs grafíàs regionalis enàs otràs comunidais implicaàs, pero puei que cun ista ortografía unifhicada s’alcuentri un mou de colhavorar a partir della.
La primer versión (2004) fhuei un intentu senciellu de juñi-los dialeutus baxo una propuesta equitativa, anque – precisamenti pola equidá que se buscava – non yêra justu cula hestoria i tradición del diasistema provinienti del lhatín.
La segunda versión (2006) buscó reduzir l’impautu que sobri la primer versión tuvu la inclusión de rasgus lhingüístivus i ortográficus ucidentalis (mirandesis i lhionesis) i orientalis (cántabru-estremeñus). La simplicidá fhuei l’ojetiu, n’oviando ciertus aspeutus essencialis pa una aceutación común, como làs fhormàs n’-es o –en.
Esta nueva versión (2009) inclúi meyhoràs relhacionaàs cun esti puntu, pero tamién cun otrus verdaderus argayherus de cabeça pa la normalización pola variedá essistenti, que paeç irreduzivli a una fhorma d’escritura concreta. Assina por exemplu “fhechàs” reduz làs possivilis astlhi.oc. feitas, ast.ce.feiches o ‘feches’, lhi. feichas o fechas, ast.or. h.echas, h.eches, can.,est. h.echas, pas. h.echäs, a una sola possivilidá a la vezi tradicional i unifhicada.
Dotrus cambeus sinificativus son por exemplu los grupus lhatinus -mn-, que se mantienin cula su escritura antigua, assina como la dessapaición de la fhorma -ith- o -ich-, o la distinción -e- -i- a fhinal de palhavra (condo nun ta essigíu pola secuencia final -ie).
Introdución
La situación lhingüística nel ucidenti español (i ena región de Tràs-los-Montes, en Pertual) yê hívrida. El vehículu general de comunicación nesta zona yê des de fhaz sieglus la lhingua española (o la pertuesa), nun solo pa la espressión escrita, sinón tamién pa la oral, provocando en tol antigu dominiu asturlhionés una mistura idiomática ensín comparancia cul restu de los antiguus dialeutus lhatinus de la Península Ibérica.
Estàs heterogéneàs fhavlàs asturlhionesàs, pola su dispersión, fhurun incapazis nel lhargor de los sieglus d’algamar un modelu únicu normativu na escritura, i nenguna variedá fhuei capaz fhasta güei d’imponer un prestigiu i una pujancia indispensavlis pa absorve-làs otràs, provlema agraváu pol ailhamientu social, físicu i políticu de làs fhavlàs desti origin. Dende la Edá Medya fhuei, dempués del lhatín, el castillanu el que sirvió de vehículu unitariu ente tantàs variedais, i dió lhugar a numerosàs palràs en parti influyíàs i en parti emparentaàs culàs variedais vizinàs. Assina, l’asturianu-lhionés ucidental asseméyhassi avondo al galaicu- pertués (el mirandés más al pertués) i el cántabru-estremeñu al castillanu.
Inclusu sobre làs fhavlàs d’Asturiàs – de làs que havitualmente se diz que convivin dos sistemàs lhingüísticus estrañus ente sí pero mui afinis pola pertenencia al mesmu grupu de dialeutus lhatinus (los l.lamaus iberu-ucidentalis) – tamién suel fhavlassi de “variedá lhocal de l’español, válida solo pa relhacionis de curtiu alcanci, ‘pa andar per casa’. Carecin polo tanto los diversus dialeutus de rasgus diferencialis suficientis en cantidá i calidá pa estavlecer cun ellus una modalidá románica totalmenti autónoma respeutu de l’español. La mayoría de los fhalantis ingenuus i non demasiáu cultivaus passa, cun mínimus matizis y ensín nengún esfhuerciu, duna espressión asturiana más o menus castellanizada a otru registru español nel que perduren rasgus asturianus”1.
Énte esta situación, agravada más aún nel restu del dominiu, nun puei concibissi una verdadera normalización lhingüística centrada -como fhasta agora- enos lhímitis alministrativus de làs diversàs Comunidais Autónomàs, anque seyàn los d’Asturiàs, nin munchu menus a un determináu grupu de palràs qu’algamun un determináu prestigiu pola cantidá de fhavlantis, como yê’l casu de l’asturianu central, basi de l’estándar lhiterariu más essitosu enjamás creáu n’asturlhionés.
En definitiva, si se quier que cuayhi una normalización lhingüística verdaderamente asturlhionesa s’han tener en cuônta tolos fenómenus lhingüísticus generalis conocíus, que güei ya lo son avondo, i, polo que se sabi, en nengún casu homogéneus. Isto nun va implicar que l’asturianu (i más concretamente la norma afhitada pola A.Ll.A) nun vaiga poder usassi enos escritus esclusivamente asturianus (na poesía, na toponimia, na radiu asturiana), sinón que supón una normalización pénte una situación de división incomprensivli, de xeitu que tol dominiu pueda comunicassi medyanti la lhingua (ojetivu principal de la mesma), manteniendo los rasgus propius de ca dialeutu, pero conociendo nel camín los rasgus de làs demás variedais, riqueza educativa impossivli cul actual sistema d’atención namái a los lhímitis alministrativus (i al castellanu normativu) na ensenhancia, en vezi d’a los lhingüísticus.
El modelu a seguir qu’equí pretendemus nun yê como’l de nenguna otra lhingua ibérica. La situación del galaicupertués i del catalán yê de reconocencia histórica – dambus cun creación lhiteraria enantes de l’usu general del castillanu enos respeutivus territorius, el pertués amás cun un Estáu que respalda la su lhingua – i de pujancia i resistencia énte l’empuji de la norma común española nel passáu. Dotramiente, la de fhavla aragonesa yê una comunidá güei mui lhimitada, siendo’l provlema al que s’enfrenta, más que la normalización duna idioma, el de lhograr l’atención del restu de la su comunidá alministrativa pola defhensa duna variedá lhingüística histórica.
L’asturlhionés, pol contrariu, yê una lhingua esparzida pelos más estremaus territorius cun fenómenus fonéticus diversus i sentimientus alcuentraus al respeutivi dunàs variedais diferentis (en mayor o menor medida) de l’español y mui distintàs ente sí, pero en cualquier casu cun fhavlantis desseosus d’afhitar una manera de proteger el patrimoniu cultural tan inmensu que supón, ensín sacrificar tampoco la su variedá lhocal o regional.
L’exemplu de la normalización de l’A.Ll.A. yê la prueva del desseu tan intensu que fhaz de la comunidá alministrativa más variada no lhingüístico del territoriu asturlhionés, Asturiàs, la única que sigui una norma, aun siendo ésta duna variedá concreta – i non una mistura ente variàs, como aconseyhàn làs múltiplis diferenciàs. Làs ‘lhinguàs’ afhitaàs fhasta’l momentu (‘asturianu’, ‘cantabriegu’, ‘llionés’, ‘mirandés’, ‘estremeñu’,…) nun son talàs, sinón espressionis dun mesmu dialeutu históricu lhatinu más o menus castellanizáu (ó portuguesizáu), dividíu i escondíu nel olvíu rural i domésticu, i agora eleváu a l’ámbitu políticu cun mayor o menor fortuna.
Nenguna variedá por sí sola tien nin tendrá nunca entidá suficienti pa ser considerada lhingua, haiga o non “oficialidá” -nel grau que seya- enàs distintàs alministracionis. Nun yê sinón en juñendo los retaçus hestóricus que s’ha lhogra-la verdadera lhingua que s’escuendi tres duna fachada de “dialeutus castellanus”. La situación del gallegu (que yê provavlementi ún de los factoris políticus causantis de la confusión na Península ente territoriu alministrativu – territoriu lhingüísticu) yê especial, pola dificultá d’afhitar una norma común cul pertués agora qu’ésti yê consideráu la lhingua estándar. Tous puedin ver que dambus nun son sinón variedais duna mesma lhingua, pero la realidá política impón una solución que nun yê viavli pa làs otràs variedais peninsularis (como’l ‘valencianu’, el ‘balear’ o el ‘mirandés’ por poner dellus eixemplus).
L’asturlheonés yê ensín dulda la lhingua peninsular cun mayoris perspeutivàs de dessarrollu pa fhazia’l fhuturu, cun una comunidá de fhavlantis activus i passivus possivli de más de 3,5 millonis (ensín conta-los emigraus, avondo numerosus de làs regionis asturlhionesàs) cula suma de làs regionis o aún se fhavla. Los fhavlantis activus provavlementi ñon puedàn contassi en munchu más de 600.000, siendo alredor medyu millón d’Asturiàs, diez mil de Miranda i el restu de los vieyhus de la Cantabria i la Palencia montañesàs, Lhión, Zamora,Salamanca i Caçris, provinciàs ondi sólo la población de cierta edá lu palra cun havitualidá, i en toàs partis más o minus misturáu cul castillanu o el galaicu-pertués), cun una actitú moderna de cierta comprensión i aceutación social i en menor medida istitucional del fhechu lhingüísticu diferenciáu i dessapartáu del campu políticu tantu n’Asturiàs como en Pertual – pesie a la falta d’apueyu a la oficialidá, isso yê otru provlema-, amás duna situación económica favoravli a una implantación de l’asturlhionés enos medyus de comunicación de massàs.
El bilhingüísmu yê güei por fin entendíu pola mayoría de personàs cultàs como un factor enriquecedor i conservador del patrimoniu cultural propiu, amás duna fhorma bien simpli de comprende-làs otràs variedais lhingüísticàs cercanàs, cula facilidá que isso lleva segu pal deprendizagi d’otràs lhinguàs, non sólo d’origin lhatinu, sinón indoeuropéu en general.
Los dialeutus
- Asturlhionés (Astlhi. en mayúsculàs): se refier a tol dominiu asturlhionés en sintíu estrictu, ensín contar culos fhavlaris d’influyencia (castillanus o galaicupertuesis, veya embaxo). Puei dividissi n’asturlhionés ucidental (asturianu-lhionés) i oriental (cántabru-estremeñu) de fhorma general.
-
Asturlhionés ucidental o asturianu-lhionés
-
- asturianu (ast.): se refier a l’asturianu d’Asturiàs. Nél puedin distinguissi l’asturianu ucidental (ast.uc.) – incluyendo Babia i Llaciana, en Lhión -, l’asturianu central (ast.ce.), basi de la norma escrita actual, i l’oriental (ast.or.), h.asta los conceyhus de fhavla cántabra . El so estáu de conservación yê persaludavli en comparancia cul restu’l dominiu, mientris que la conciencia social del fhavlanti non yê mala.
-
- lhionés (lhi.): inclúi l’asturlhionés de l’Altu Bierçu (nel Baxu Bierçu fálassi gallegu) y Maragatería –tamién nomnáu bierçanu (bier.), el senabrés(san.), dende Senabria dica los fhavlaris rayanus de Guadramilés, Riodonés i de Petisqueira i Deilão, en Pertuàl, i el lhionés central (lhi.ce.) dende la frontera d’Asturiàs cun Lhión h.asta làs lhocalidais zamoranàs de cerca’l Dueru ena zona d’Aliste i Villarino tràs la Sierra. Consérvassi tamién el lhionés oriental (lhi.or.) en Valdeón i Sajambri al noresti, i ena Ribera del Dueru (Làs Arribes) al sur, nel noroesti salmantinu. La conciencia social yê avondo peor que la d’Asturiàs i el númiru de fhavlantis enverneci cul passu de los anhus, ensin qu’haiga relevu generacional.
-
- mirandés (mir.) y sendinés (sen.): fhávlassi en conceyhus repartíus pelàs comarcàs pertuesàs de Miranda’l Dueru, Vimiosu i Mogadouro. Tien reconocencia de lhingua junta’l pertués.
Asturlhionés oriental o cántabru-estremeñu
-
- cántabru (can.): fhávlassi dende los conceyhus asturianus orientalis de Peña Mellera Alta i Baxa, Llanes i Ribadedeva, passando pela comarca de la Montaña Palentina, la comarca cántabra de Liébana i pela zona oriental del ríu Saja fhasta’l mar, si bien la su influyencia puei apreciassi en siguiendo la costa dica la frontera cul País Vascu. La su situación yê de castellanización avançada de làs generacionis más jóvenis y regressión de los rasgus propius, falta en dellos casus conciencia popular de fhavlar una variedá independiente. El passiegu (pas.) yê una fhavla cántabra mui arcaiçanti, s’estiendi pela comarca del Pas dica la zona montañosa colhindanti cun Burgus. La conciencia nun yê bôna, pero l’estáu de conservación nun yê tampocu de dessapaición inmediata.
-
- estremeñu (est.): comprendi los fhavlaris de ciertàs zonàs de l’antigua Estremadura lhionesa i de la Tràssierra (làs actualis Salamanca i Cáceris respeutivamente). Se fhavla enàs comarcàs d’El Rebollar i lhíndis sur de Salamanca, i enàs comarcàs estremeñàs de Sierra de Gata, Hurdes, Guiju de Santa Bárbara, Valli d’Alagón y Riberus de Taju-Alagón, amás dotrus municipius colhindantis (altustremeñu oriental) i làs falàs de Berçocana i Mairoñera más al sur, de marcada influyencia asturlhionesa no fonético. Sólo los más vieyhus lu falàn i essisti una falta assoluta de conciencia lhingüística, devíu a la desconocencia de la essistencia i historia de l’asturlhionés ena Comunidá.
Fhavlaris d’influyencia asturlhionesa:
Galaicu-pertuesàs
-
- Fala d’entrambasauguàs (eon.): galaicu-pertués d’Asturiàs faláu ente l’Eo i el Navia (esceutu los conceyhus de Taramundi, Santiso de Abres, sur de A Veiga i la parroquia de Os Coutos d’Ibias, onde se fala gallegu esterior), amás de zonàs de Galicia i Lhión.
-
- Fala de Xálima (xal.): galaicu-pertués de los conceyhus cacereñus d’Ellas, Sa Martín de Trevellu i Valverdi du Fresnu, d’influyencia cántabru-estremeña. La fhavla de Sa Martín, nomada mañegu, yê la más lhionesa de toàs.
Castellanàs
-
- Castúo (cas.): cun esti ñomi desígnassi a los antiguus meyu i baxu estremeñu, güei fhavlaris castellanus meridionalis d’influyencia lhionesa, uguañu falàs misturaàs cántabru-estremeñàs i castellanàs. Puei escuchassi a l’oesti de la vía de la Prata a partir del Taju dica la Sierra d’Aracena, en Huelva, mientres que a l’esti de la vía solo puedin goyissi restus d’influyencia.
-
-
- Barranqueñu (bar.): variedá lhingüística fronteriza ente’l pertués i el baxu estremeñu, faláu ena lhocalidá de Barrancus, ena frontera lusu-española ena juntancia de làs fronteràs d’Estremadura y Andalucía.
-
Notes:
- Generalmente van preferissi làs fhormàs asturianàs centralis cuando se duldi ente variàs, pero enos casus de realización fonética de ciertàs fhormàs antiguàs (especialmente nel mirandés, lhionés o cántabru-estremeñu) van preferissi éstàs. Amás, enos grupus de más duna solución, si una dellàs yê compativli culàs outràs s’escueyhi la fhorma más lharga, de fhorma que pueda pronunciassi o ñon según el palranti. Si làs dos solucionis son incompativlis ena escritura, o bien s’escueyhi un grupu alternativu que señali la dobli possivilidá (plural fheminín –às) o s’escueyhi simplemente una dellàs.
- La sección de pronuncia preferida nun yê pa tóu momentu nel que se fhavla asturlhionés (isso diríe escontra l’ojetivu del mantenimientu de la riqueza lhingüística propia de ca región), sinón nel casu por exemplu de que quisiera fhazessi un meyu de comunicación n’audiu pa tol dominiu, momentu nel que fhadrá falta tamién un modelu de pronuncia a siguir.
- Enos elementus enos que nun s’entra nesta propuesta ortográfica yê en principiu -salvu possivlis olvíus – porque han sigui-la norma fhecha pola Academia de la Llingua Asturiana ena su Gramática.
- De cualquiera fhorma, esti escritu nun puei ser definitivu, pues ta algamáu por una sola persona i yê una de làs primeràs versionis, l.lena de fallus i necessitada d’infinidá d’adicionis i correcionis ensín duvia denguna. Yê’l tiempu el que dirá puliéndolu i el que havrá dizir si esta opción yêra la bôna, o yêra meyhor dexar que ca comunidá de fhavlantis creara la su lhingua particular, opción más senciella i menus polémica.
-
Vocalis
Diptongus
-ie (de la -E, -AE lhatina), crecienti
Pronunciàs possivlis: e (Astlhi n’ocasionis), ie (Astlhi general, menos mir), íe (mir, san), i (sen, pas, est.)
Grafía preferida: ie
Exemplu. culievra: culevra, culievra, culíevra, culivra
Otrus: diez, tien, cien, pie, amariellu, priessa, castiellu, escudiella, riestra, viespora, aviespa, tiesta, orieganu, nien, siempre, oriella,…
Escepcionis (cun iê):
yêra (era), yê (é), …
-uo (de la -o lhatina), crecienti
Pronunciàs possivlis: o (Astlhi), uo (esporádicamente ast, est i lhio), úo (mir, san), ue (Astlhi menos mir), ua (pixuetu, esporádicu nel restu del dominiu), u (Sen.)
Grafía preferida: ue
Exemplu. suenhar: sonhar, suonhar, súonhar, suenhar, suanhar, sunhar
Otrus: güeyu, güei, propuesta, nuéu, fhueya, suegra, cueva,…
Escepcionis (cun –ô):
fhônti, pônti, bônu, alcôntru
Esplicación: la non ditongación (mantenimiento de –o) yê perfrecuente en diversàs situacionis -por exemplu énte nasal n’asturianu, como nàs palhavràs “fonte” i “ponte”, “bono”- i cuasi làs únicàs conocíàs en mirandés son –úo i –o (i tamién en parti nel senabrés), polo que la fhorma más tradicional pa recoyher estàs possivilidais yê -ô.
-ei, decrecienti
Pronunciàs possivlis: ei (Astlhi.ou.), e (Astlhi)
Grafía preferida: e
Exemplu. cabreru: cabreru, cabreiru
Otrus: cabreiru, veiga, manteiga, carreiru, caldeiru, primeiru, terceiru,…
-ou, decrecienti
Pronunciàs possivlis: ou (Ast.ou.); o, n’ocasiones u (Astlhi)
Grafía preferida: o
Exemplu. robar: robar, roubar
Otrus: cosa, poco, hubi, truxi, otru,…
Nota: énte làs fhormàs que puedin diptongar –ou i –uô o -ue s’escueyhi esta última: lhuegu (i ñon lhogu), Dueru (i ñon Doru),…
-uei, crecienti i decrecienti
Pronunciàs possivlis: uei (Astlhi. ou), ue (Astlhi) oi (Astlhi. ou), ui (mir)
Grafía preferida: ue
Exemplu. dempués: después/dispués/dempués, despueis/dempueis, despois, despuis
Otrus: cueru (cuôiru),….
i (del lhat. ET)
Pronunciàs possivlis: ya, ye (Astlhi. ou), i (Astlhi), e (lhi, mir)
Grafía preferida: i
Esplicación brevi: La conjunción copulativa lhatina ET ‘y’ ta nel origin de la que usen les lhingües romániques: el francés la conserva tal cuala ‘et’, l’italianu y el galaicu-portuès usen ‘e’, mientres que l’asturianu (y les fales de la mesma raigami) vacilen énte ‘i’ (general), ‘e’ (vacilanti anque mayoritariu nel asturianu oucidental i nel mirandés, nésti pola influyencia de la lhingua nacional). Dende’l sieglu XVI ya l’antigu ET pronúnciassi ‘i’ n’España (salvu nos casus que perduren fhasta güei énte vocal i-, onde s’utiliza ‘e’), pero la toma de la y griega tien más de ver cul esfhuerciu de la emprenta na Edá Medya p’afhitar una lhigación atractiva de la –e i de la –t nel grupu ET. Assina, dos fhormàs s’impussun nel passáu: la más antigua ‘&’ i una fhorma assemeyhada a un 7. ¿I qué lhetra de l’alfabetu tien una pronuncia ‘i’ i s’assemeyha a dichu númeru? La y griega fhuei aceptada generalmente dende 1726 nos escritus españolis pa la escritura del nuevu “i”. Ensin embargu, nesti asturianu unifhicáu nun yê tan fácil acepta-la dobli escritura “e”-“y” según que la lhetra siguienti seya una -i o non (yê dizir, según que se pronuncii ‘e’-‘i’), sinón que pa la unifhicación correuta de la escritura (pola variedá de la pronuncia), la conjunción copulativa deverá ser siempres escrita assina, seya cual seya la pronuncia del falanti: “el pan i l’augua” (pronunciáu “el pan i l’augua”, “el pan e l’augua” o “el pan ya/ye l’augua”); “Juan i Ignaciu” (pronunciáu “Juan e Ignaciu” o “Juan ya/ye Ignaciu”)
Vocalis fhinalis de singular
-u (nomis i axetivus masculinus)
Pronunciàs possivlis: u (ast ce. y or, lhio, can, est, mir. tres de yod, xal, bar), ö (Ast. ou, mir. nel restu casus, cas)
Grafía preferida: u
Exemplu. pollu: pollu, pollö
Otrus: caldu, pelu, pozu, fhondu, fhíu, mundiu, curtiu,…
-o (alvervius i neutrus de materia)
Pronunciàs possivlis: o (ast.ce), u (ast.or, lhio, can, pas, est)
Grafía preferida: o
Exemplu. baxo: baixo, baxo, baxu, bahu
Otrus: fhierro duro, cuando, ocho,…
-i (nomis i axetivus, masculinus i fhemininus)
Pronunciàs possivlis: i (Astlhi gral.) e (ast, lhi ‘cultus’)
Grafía preferida: i
Exemplu. ca(ll)i: calli/cai, calle
Otrus: esti, nuevi, parti, homi, fhami, lhumi, tardi, ayeri, …
-a (fhemenín singular vacilanti)
Pronuncies possivlis: a (Astlhi gral.), ä (pas), e (mir, lhi. ou, pas)
Grafía preferida: à
Exemplu. díà: día, diä, díe
Otrus: mi(y)à, Maríà, dúas, tíà,…
-i (alvervius)
Pronuncies possivlis: e (Astlhi), i (est, can i restu Astlhi esporádicamente)
Pronuncia preferida: i
Exemplu. constantementi: constantemente, constantementi, constantimenti
Otrus: lhoñi, tardi, talamenti,…
Nota brevi: esta diferenciación ñon tien de ver cula realización fonética voluntaria de la distinción e-i en dalgún lhugar, sinón cul fhechu de que la realización como –i de la vocal fhinal del ñomi yê un rasgu general (más o menus esparzíu).
-e tràs d’-i
Enàs fhormàs cun -i tràs d’-i suel pronunciassi e. Assina por exemplu en: taríe (non *taríi), esparzíríe (non *esparziríi), etc.
Làs fhormàs fhinalis mirandesàs -ade
Làs fhormàs fhinalis mirandesàs –ade (verdade, cidade, metade,…), propiàs del pertués, ñon se respetàn na escritura: verdá, ciudá/cidá, metá,…
Vocalis fhinalis de plural:
-us (masculín plural)
Pronunciàs possivlis: us (lhi, pas, est); os (ast, can, mir)
Grafía preferida: us
Exemplu. collacius: collacius, collacios
Otrus: perrus, lhombus, carrus, lhivrus, lhobus, …
-es (fheminín plural)
Pronunciàs possivlis: es (zonàs del ast.ce. y or., lhi. en fala de San Ciprián, pas., est. en palra d’El Rebollar), äs (pas), as (restu)
Grafía preferida: às
Exemplu. cambàs: cambes, cambës, cambas
Otrus: riestràs, aviespàs, perràs, casàs, cosàs, rosàs, fresàs,…
-is (masculín plural)
Pronuncies possivlis: is (est, pas, lhi); es (Astlhi)
Grafía preferida: is
Exemplu. normalis: normales, normalis
Otrus: alredoris, liveralis, árboris, calcis,...
Nota: el mirandés pierdi la –e– nos pluralis de ñomis i ajetivus finaus en –l: spañols, panals, animals,…, pero essi fenómenu ñon se recueyhi na escritura.
Otràs vocalis fhinalis
Terminacionis -i del lhatinu -e
Los sos restus puedin alcuôntrassi en tol dominiu
Exemplu. redi: redi, rede
Otrus: vozi, peci/pexi, fhoci, fhaci, cruzi (“cruz” en castellán, que se da junta cruci, “cruce” n’asturlhionés), tosi, vezi (junta vegada), sedi, vidi,…
Terminacionis -in, -inu
Possivlis: –in (ast, lhi, sen), inu (mir, san, est, can, pas) [dambàs terminacionis puen dassi en tolos territorius, pero ún de los dos tien preferencia so l’otru nellus]
Fhorma preferida: nenguna
Exemplu. camín, caminu
Otrus: sobrín, lhin, pairín, molín, fheminín,…
La -e paragógica
La –e paragógica (perfrecuenti nel mirandés i propiu tamién del dominiu asturianu ocidental) nun se mantién na escritura: cantare, falare, comere, ruômpere, spañole, formale, favare…
-enu
Pronunciàs possivlis: en (ast. ou), enu (Astlhi)
Grafía preferida: enu (asturiana central)
Exemplu. centenu: centenu, centén
Otrus: chen, terrén,…
-in
Pronunciàs possivlis: e (Astlhi.ou gral), i (Astlhi. ou. esporádicamente), en (ast.gral, mir), in (est, pas)
Grafía preferida: in
Exemplu. origin: origen, orige, origin, origi
Otrus: margin, …
Vocalis anicialis
es-
Pronunciàs possivlis: es (Astlhi), s (mir)
Grafía preferida: es
Exemplu. esplicar: esplicar, splicar
Otrus: estrechu, espeyhu, esperar, estrañu,…
Escepción: vervu tar (del lat. STARE), nun se pronuncia n’assoluto salvu nel mirandés (stare).
en-, in-, an- (neutralización de les sílavàs anicialis)
Puedin escrivissi tolàs variedais.
Exemplu: importanti: importante, amportante, emportante
Otrus: antre, ampeçar, aniciu, emprentar,..
nel, ena, eno, enàs, enos (fhormàs aglutinaàs)
Pronunciàs possivlis: na, no, nàs, nos (ast, lhi) ena, eno, enàs, eno (can, est, lhi, bar, mañegu)
Grafía preferida: ena, eno, enàs, enos
Nota: assina yêra escritu nel lhionés medyeval, lo que amuesra la inestavilidá desta aglutinación, que perdió fhuercia frenta làs fhormàs gallegoportuguesàs na, no, nas, nos.
cun (del lhat. CUM) i fhormàs cun-, con-
Pronunciàs possivlis: cun (mir, est, pas, Astlhi gral., xal), con (Astlhi)
Pronuncia preferida: cun, con–
Exemplus. concurrer: concurrer, cuncurrer
Otrus: consecuencia, continuar, convalidar, contingenti, convalescencia, conversar, convencer,…
Escepción: cuntigu, cunsigu, cunmigu (junta làs fhormàs más comunis megu/migu, tegu/tigu, segu/sigu)
Nota. fhormàs aglutinaàs: cul, cula, culo, culàs, culos (diferenti de culus)
cu- (de làs fhormàs coo-)
Exemplus: cuperare, cubertón (del lhat. COOPERTORIUM), …
Desendolqui de -uau i yodi
Dessarrollu de yodi énte x, énte ñ/nh i énte -ll/-yh
Dessarrollu de yodi (propia de l’Astlhi. ou) énte x non se mantién na escritura; úsansi nesti casu solo nos testus desta zona.
Exemplu. dexar: dexar/dehar, deixar
Otrus: exemplu, embaxo, abeyha, aquella, teyha, …
Desendolqui d’uau i yodi énte -g-
Exemplus: augua, auguardar, yeugua
Yodi epéntica
Dada en tol dominiu de fhorma general. S’escrivi siempres.
Exemplus. curtiu: curtiu, curtu
Otrus: fhuercia, matancia, mundiu, segurancia, unturia, grancia, urnia, esperancia, fholgancia, esturniu, comparancia, gociu, lhavrancia…
Yodi anti-hiática
S’escrivi como -y pesie a que la pronuncia pueda ser de -i na fastera ocidental.
Exemplu. ideya: ideya, ideia, idea
Otrus: creyer, (g)oyer, trayer, construyir, influyir,…
Fhormàs
Fhormàs demostrativàs:
a) isto/aquisto, isso/aquisso, aquillo; istus/estus (estis/aquestis), issus/essus (essis/aquessis), aquillus/aquellus (aquellis)
b) esti/aquesti, essi/aquessi, aquel/aquelli; istus/estus (estis/aquestis), issus/essus (essis/aquessis) aquillus/aquellus (aquellis)
c) esta/aquesta, essa/aquesta, aquella; estàs/aquestàs, essàs/aquessàs, aquellàs
Fhormàs possessivàs átonàs
a) mio/mi, mios/mis (ast.ce. mio-mios; mir: miu-mius; ast.ou: miou/mieu, mious/mieus; can,pas,est: mi, mis)
b) míà, míàs (ast.ce: mia-mies; mir: mie-mies; ast.ou: mia/mias; can,pas,est: mi, mis)
c) to, tos; so, sos (ast.ce.: to, so; Ast.ou: tou, sou; restu dominiu: tu, su)
d) tu, tus; su, sus (ast.ce: to, so; Ast.ou: túa, súa; restu dominiu: tu, su)
e) nuestru/nuessu, vuestru/vuessu (mir, san: nuossu, vuossu; restu dominiu: nuessu, vuessu / nuestru, vuestru)
Fhormàs personalis
a) yo (Astlhi ou. you; restu Ast: yo)
b) fhormàs tónicàs nos/mos i vos, fhormàs átonàs –nus/-mus i –vus
c) dativu –ly, –lys (ast.ce: –y, -yos; mir, lhi: –le,-les; Ast.ou: –l.le/-y,-l.les/-ys; est,can,pas: –li,-lis)
d) acusativus lo, le; pospuestus –lu, -li
d) reflessivu se; pospuestu –si
Consonantis
Sonoràs i sordàs
Distinción v-b
Pronunciàs possivlis: b (Astlhio), b-B (Est. en Garrovillàs y Serradilla)
Grafía preferida: v-b (distinción)
Exemplu. cabeça: caBeça, cabeça
Otrus: cabra, concibir, cabu, cabellu, acabanti, ribera, abeyha, lhobu, cubrir, calabaça, cabanha, abril, dobli, subir, sabón, obra, pueblu, sobrar, sobre, saber, lhiebri,… pero: escrivir, palhavra, possivli, bever, vervu…. i tamién tres de –m, –t, y en general cuando la pronuncia seya necessariamente oclusiva: lhombu, camba, lhamber, gambón, númberu (ast.), ambiciosu, palomba, fútbol,…
Notes: La distinción ñon yê realmente de b-v, sinón de b-B (b oclusiva provenienti de la sonorización del lhatinu –p. Creyemus ñecessaria la su conservación na escritura pesie a non ser generalis ya na pronuncia, pa la consecución de l’ojetivu general del mantenimientu de los rasgus propius tradicionalis asturlhionesis. Yê amás difícil fhazelu dotra manera, ya que tanto l’español como’l pertués tienin sistemàs diferentis de distinción b-v, polo que lo que lys puei paecer a los españolis fácil na escritura puei ser mui difícil de seguir pa los portuguesis, i lo mesmo nel casu contrariu. La única fhorma d’arreglar esti provlema -de non haver distinción- sedríe la d’escrivir tóu cun b (como nalgunàs de làs propuestàs ortográficàs mirandesàs i estremeñàs, i la norma de l’aragonés por exemplu, todàs ellàs quiziaves demasiáu simplistàs i de poca raigami histórica).
La b– anicial nes fhormàs compuestàs nun se camuda a –v pesie a la su pronuncia: baxo-debaxo-rebaxar, bautizar-rebautizar, basi-rebasar, buscar-rebuscar,…
Na escritura de lhugaris tamién s’escrivi en principiu cul so ñomi original: Senabria, Cantabria, Córdoba, Arabia, …
Distinción de sordàs-sonoràs: ss-s y c/ç-z
Pronunciàs possivlis: ss-s (est,mir), c-d (est., restos en Astlhio); ç-z (mir)
Grafía preferida: s-ss, c-z
Exemplu. casa: casa, cassa ; riqueza: riqueza, riqueça
Casus de s sonora: cosa, quesu, casar (contrayer matrimoniu), camisa, igresia/iglesia, casu, fasi, mesa, coser, mesis, rosa, cuasi, …
Casus de ss sorda: passar, miesses, priessa, rompessi, processu, cassación (cassar una sentencia), cassinu, …
Casus de z: fhazer (fader/faer), cabeza (alternando cun cabeça), vizín, azéu, corazón, chorizu, taza, mozu, nazarenu, azeiti, porrazu, tortazu, zagal, fhuzicu, cozina, cereza, razón, cozer, lhuzi, dezena, vezis, cazar, rizu, dizir, tizón, zorra, vozi, azul, alazena, quinzi, dozi/dolzi, onzi, traduzir, seduzir, conduzir, maximizar, caracterizar, naturaleza, fiereza….
Casus de ç: çapatu, choça, cien, ciegu, açada, mançana, justicia (pero justeza), ñacer, poçu, cebada,…
Notàs:
Casus de z-ç final: se mantién z según la fhorma nos pluralis o la etimología: capaz-capazis, diez-diezis, perdiç-perdicis, alfereç-alférecis, Badajoç-badajocensi,…
Pronuncia: nel casu de la distinción ente ss-s puei dizissi que nun hai mayor provlema na pronuncia, pues yê una distinción entre s sorda (articulada de maneira diversa según la fala) i s sonora como la pertuesa o la catalana. Ensín embargu, nel casu de la distinción c-ç/z, l’articulación yê distinta nel estremeñu (i nos restus de làs demás variedaàs asturlhionesàs) i nel mirandés. Nesti últimu, la distinción fhazsi ente la “s beirão” i una zeta apicoalveolar sonora, mientres qu’el sistema qu’amuestra’l restu de l’asturlhionés comprendi una distinción ente c castellana i una z assemeyhada al soníu duna -d intervocálica, distinción que aún conservàn variàs lhocalidaàs salmantinàs i estremeñàs.
Restus duna z (como d) nel restu del dominiu: esparder, fhader (cuya –d– decai n’avondus casus, l.legandu a pronunciassi faer o inclusu her en zonàs de Salamanca), fhudicu, torrédinu, espelurdiar, …
Distinción de sonoràs i sordàs j-g-x-h
Pronunciàs possivlis: j-g-x (mir); x-y (ast, lhi); h-y (can, pas, est)
Grafía preferida: la tradicional, con j-g-x
Exemplu. juntar: juntar, xuntar, huntar
Otrus casus: ligeru, garagi, viagi, genti, jugu, juegu, junhir, José,…
Nota: La pronuncia de làs antiguàs sonoràs j-g como làs sordàs x o h vien provavlemente determinada pola articulación de la f– anicial lhatina, que al aspirassi provoca l’assimilación del fonema x a l’aspiración anicial. Desta manera, yê evidenti la relhación ente l’aspiración de la f– anicial (can, pas, est) i la realización de dellus fonemàs relhacionaus (j-g, yh: ver más embaxo)
Escepcionis: ayudar (non el mirandés ajudar), fhuyir (non el mirandésfhujir),… Les escepcionis dansi namái nos casus nos qu’el mirandés paeç dir cula norma pertuesa al tiempu que làs otràs variedaàs siguin una norma diversa.
Consonantis inicialis
lh (palatalización de la l- inicial lhatina)
Pronunciàs possivlis: ll/ts (mir. en general, ast, lhi, eo.or); l (mir. en dellus casus, sen, can, pas, est, lhi rayanu)
Grafía preferida: lh
Exemplu. lhuna: tsuna, lluna, luna
Otrus casus: lhinu, lhobu, lhuzi, lhoñi, lhau, lhechi, lhombu, lhana, lhingua,…
Notàs: Làs fhormes que palatalizàn en tóu casu s’escrivin cun dobli –l: llevar, llanta, apellar, detallar, callar, calli,... Assina como les fhormàs en –iellu, –iella: garrapiellu, escondidiellàs, chuichiellu,… Tamién puen escrivissi llamber, llombu ó llandi ente otres, comunis a asturianu-llionés y a cántabru-estremeñu.
fh (de munchus casus de la F- lhatina, anicial o ñon)
Pronunciàs possivlis: f (ast ou. y ce, lhi, mir); h (ast. or, can, pas, est); x (de fhorma esporádica nel lhionés oriental, en La Ribera, Salamanca, i en Valdeón i Sajambri, Lhión)
Grafía preferida: fh
Eixemplu. fhazer: fazer, hazer/her, xazer
Otrus casus: fhormiga, fhazienda, fhazia/fhaza, fhuerti, fhigu, fholgancia, fhornu, fhogar, afhogar, fhaci, fhorca, fhami, fhierru, fhenu, fhemna/fhemina, fhava, fhilu, fhoci, fhoçal, fhazina, fhuzicu, fhartu, fherradura, fhigal, fhumu, fhíu, fhieder, defhensa/defhesa, bufhu, fhartar, fhanega, fhatu, fhuônti, fhuôi, fhumar, fhondu, fhevreiru, fhueya, fhinar, fhirmar, fhasta, fhoder,…
ñ como palatalización de la -n o -m anicial o ñon
D’escritura voluntaria, altérnànsi unàs i otràs.
Pronunciàs possivlis: ñ-n alternando’n tol dominiu
Exemplu. ñascar: ñascar, mascar
Otrus casus: ñuvi, ñevulosa, cañal, ñenhu, ñacer, ñomi, ñievla, ñudu, ñorda, ñalga, ñariz, ñerviu, ñabu, ñíu, ñidal, ñadar, ñata, ñatura, ñavegar, ñavi, ñecessidá, ñegar, ñegrecer, ñegru, ñiésperu, ñietu, ñevada, ñevera, ñevi, ñovreza, ñon, ñuca, ñuera, ñuevu, ñúmeru, ñuez, ñuvatada,…
s > x,
Dassi na escritura onde l’asturianu-lhionés i el mirandés coincidin: xastri, xeringa,…
Non cuando se dan solo en mirandés: xuôrdu, xabón,… frenta sordu, sabón,…
j-g anicialis
Nàs antiguàs fhormàs conservaàs: gielu, germanu, jeneiru, giernu/ gienru, junhir, genciva,…
la -h énte diptongus
Escrívissi como en castellanu: huessu, huevu, huertu, Huelva,…
Consonantis fhinalis
Dessapaición de la -r fhinal d’infinitivu énte pronomis personalis
Dau de fhorma general nel asturlhionés
Exemplus: fhazelu, rompela, l.lamalus, nomalàs,…
Dessapaición de -r final d’infinitivu énte artículu determináu
Señaláu cun guión, dassi en menor midida que l’anterior, el so usu yê polo tanto más lhivri:
Exemplus: fhaze-lo que quieru; move-làs cosàs, saca-la perra a passeyar,…
Làs fhormàs senabresàs i mirandesàs űa
Na norma escrita mantiensi la n d’entremeyas.
Exemplus: algűa; űos, algűos; űes, algűes
Consonantis interioris
Cayida de la d (sonorización de la T lhatina)
Pronunciàs possivlis: d (mirandés), -/d (Ast), – (est)
Escritura escoyhida pa los participius: -áu, -ada, -aus, -aàs; -íu, -ida, -íus, -íàs; -ou, -oda, -ous, -oàs; -es, -eis (como na norma asturiana)
Exemplus: cansáu, cansada, cansaus, cansaàs; salíu, salida, salíus, salíàs; tou, toda, tous, toàs; cantais, comeis, (i non làs fhormàs mirandesàs cantades, comedes,…),
Notàs: làs fhormàs -dor, -dura, -udu, -doriu, -deiru, -dizu, se conservàn nos escritus pesie a que na mayor parti del dominiu nun se pronunciàn: fherrador, fherradura, afayadizu, lhavadoriu, panadeiru, oreyhudu, …
La cayida de la -d- nel grupu -dr- i la su sustitución pola vocal -i (d’especial intensidá nel cántabru-estremeñu) represéntassi según l’escritor: cuairu/cuadru, pairi/pai, mairi/mai, lairón, cuaira, puirir,…
Tamién s’escrivi la fhorma naidi, frecuenti en tol dominiu.
Nos casus de perda de la –d nel grupu –i, s’escrivi la fhorma semiculta –dy-, pronunciáu –di-, como’n tol tueru salvu n’Estremeñu, onde se diz –y-, i en mirandés, onde prevaleç la fhorma culta galaicu-pertuesa –i– . Assina, s’escrivirá medyu i non meiu o meyu. Làs fhormàs cultàs son tamién possivlis: radiu frenta rayu, como nel castellán. Assina por exemplu s’escrivirá entremedyu o entemedyu, intermedyu, etc.
Cayida de g (de -K-) i b (de -V-)
Escritura i pronuncia escoyhida según el falanti, pero cun tildi na vocal acentuada.
Exemplus: amíu, barría, ciárru, bióti, cuntíu, pertués, Pertual, áila, noéira, lluéu, fhuéu; nuéu, estiar (STIVARE), buíl (de BOVILE, tamién en castellanu “boíl”)
s>j-x – non se recueyhi na norma escrita
Casus mirandesis (coincidentis cul pertués) como rejistir, quejir, quijo, queijo o cuaiji, -que n’Asturiàs puedin dassi en fhormàs como quixeri, quixu– han escrivissi resistir, quiseri, quisu, quesu o cuasi.
Notes: en dellos casus altérnassi la s- caltenida nàs falàs centralis d’Asturiàs pesie a ser vacilantis nel restu del tueru lhingüísticu: ensuichu, ensami, ensugar, surdir (en castellanu “enjuto”, “enjambre” y “enjugar” i “surgir”), fhormàs que puein escuchassi como enxutu, enxami, enxugar i xurdir nàs fasteràs ocidentalis i enhutu, enhambri i enhugar nàs orientalis.
La x de làs fhormàs cultàs, en posición fhinal o intervocálica
Non suel pronunciassi de la fhorma castellana -cs-, sinón como una -s sorda: essautu, essamin, essaltación,…
Escepcionis: léxicu, taxi, xenofovia,…
Grupus anicialis
l.l (de los grupus lhatinus -KL-, -FL- Y -PL-)
Pronunciàs possivlis: ch (Astlhi.ou, mir, i restus nel est.); ll (ast.ce y or, lhi, can, pas, est general); kl-fl-pl (de maneira esporádica o en grupus cultus)
Grafía preferida: l.l Eixemplu. l.lama: llama, chama, flama
Otrus casus: l.lerar (FLAGRARE), l.lover (PLOVERE), l.lorar (PLORARE), l.lamar (CLAMARE), l.lavi (CLAVE), l.lenar (PLENUS), l.lanu (PLANUS), l.legar (PLICARE), l.laga (PLAGA) …
Notàs: istus grupus aportarun a la lhingua nàs épocàs posterioris ciertu númeru de palhavràs que huôi camudàn r por l: brancu, praça, craru, cumprir, prásticu,… i que yê buônu usar ente la pressión castellana que non los recueyhi.
Un casu escepcional d’usu desti grupu ‘l.l’ yê’l de piesl.lar/pesl.lar (del lhat. vulg. PESTULUS), ondi s’osserva el mesmu comportamientu (pechar/piechar nel oucidenti i nel estremeñu junta fechar, pieslla/pesllar nel restu de zones onde se da).
Consonantis doblis i dotrus grupus
-yh nos grupus -Cei-, -Gei- y -Lj- lhatinus
Pronunciàs possivlis: ll (mir, san); y (ast, lhi); h (can, pas, est)
Grafía preferida: yh
Exemplu. muyher: muller, muyer, muher
Otrus casus: fhiyhu, trabayhu, ueyhu, abeyha, teyha, vieyhu, coyher
Escepción: fhiyhu/fhíu (suel pronunciassi fillu nel mirandés, pero fíu o h.íu, y non fiyu nin h.ihu nel restu del dominiu)
Esplicación: la dobli possivilidá fonética sólo s’escueyhi nos casus nos que la norma ortográfica vien dun intentu d’algamar una junión ente variedaàs estremaàs. Assina, el bretón utiliza pa la palhavra que defini a la su lhingua la grafía brezhoneg, qu’inclúi al tiempu brezoneg/bresoneg/, brezhoneg/brejoneg/ i brehoneg, i de la mesma fhorma hai munchàs diferenciàs de pronuncia que se refleyhàn continuamente nos escritus, pa defhender los dialeutus bretonis en conjuntu.
-nh nos grupus lhatinus -NN- y -MN-
Pronunciàs possivlis: ñ (mir, ast.ce y or, lhi, can, pas, est); n (ast. ou, eo, xal, bar)
Grafía preferida: nh
Exemplu. anhu: añu, anu
Otrus casus: cabanha, anhu, escanhu, panhu, penha, suônhu, pequenhu,…
-ch nos grupus -CT- y -ULT-
Pronunciàs possivlis: it (Astlhi. ou); ich (Astlhi. ou-ce), ch (restu dominiu Ast.)
Pronuncia preferida: ch (asturiana central)
Exemplu. fhechu: fhechu, fheitu, fheichu
Otrus casus: lhechi, lhechu, pechu, echar, lhuchar, munchu, escuchar, ochavu, dichu, ensuchu (español “enjuto”), cuichiellu,...
Otras: fruta (que puei pronunciassi “fruita” o “fruta”), ochovri (“outovri” u “ochovri”)
Esplicación brevi: Reduzi-los grupus afectaus pola tràsfhormación a -ch- mos paeç la possivilidá más senciella i correuta, pueis la -ch yê presenti na mayor parti del dominiu asturlhionés, mientres que la -t non; la -i puei mantenesi por apaecer tamién nàs fasteràs centralis del dominiu
-ñ nos grupus -N’G-
Exemplus: tañer (TANGERE), tiñir (TINGERE), juñir (UNGERE)
-m y -mbr nos grupus -M’N
Pronunciàs possivlis: m (Ast.ou. i central, lhi., mir.); mbr (mir. en dellus casus, ast.or, can, pas i est)
Grafía preferida: mn
Exemplu. fhamni: f.ami, h.ami, h.ambri Otrus casus: lhumni, alhumnar, semnar, homni, fhemna, ensamni, brimni (“mimbre”), costumni…
Esplicación: esta yêra tamién l’antigua fhorma nos escritus asturlhionesis (i castellanus antiguus de Cantabria) medievalis, polo que puei ser más antigua i vacilanti nun principiu nos dominius cántabrus.
-ss i -str son possivlis nos grupus lhatinus -STR-
Pronunciàs possivlis: ss (Ast ou. y ce); str (Ast. or, can, pas, est)
Grafía preferida: sr
Exemplus: nuesru (del lhat. NOSTRUM); amuesrar (lhat. MONSTRARE); mayesra/maessa (lhat. MAGISTRA).
Semicultismus de -l- en -r-
Recuéyhensi na escritura tamién los semicultismus d’oclusiva i fricativa más -l-, nos que ésta se camuda por -r- nel dominiu ocidental i nel estremeñu. S’escrivirán brancu, pratu, cravu, craru, praça, praya, igresia, prásticu,… a la vegada que blancu, platu, clavu, claru, plaça, praya, iglesia, plásticu,…
los grupus -ct- ; -cc- ; -cd- ; -cn-
Recuéyhensi de la fhorma simplificada.
Pronunciàs possivlis: -ut/-ct/-ht ; -ic/-cc/-c ; -cd/-ud ; -cn/-un/-nn
Grafíàs preferíàs: -ut- , -(i)c- ; -cd- , -cn- (cultas)
Exemplus: ación, redación, coción, coleción, dicionariu, etc. aceutar, compautu, essautu, práuticu, etc. anécdota, técnica, etc.
los grupus -bj-, -dj-
Nun se mantienin na escritura según los casus por nun ser pronunciaus en ciertàs ocasionis:
ojetu, sujetu, ojetivu, sujetivu, ojeción, sujuntivu, ajetivu, ajuntar, ajudicar,…
el grupu -sc- lhatinu
Puei escrivissi de manera diversa cuando haiga conflictu de pronunciàs:
Exemplu: pexi (Astlhi ou. y ce.) i peci (est, can)
Nota: en truxi, dexar, baxu,... làs fhormàs son coincidentis.
-h- nos empréstimus del castellán -j-
Como roh.u (ruyu en pas.), mah.ada, çanh.a, guah.i, arroh.ar,… que tienin una pronuncia de -h (o jota castellana) en cuasi tol dominiu.
Fhormàs vervalis
fhormàs reduzíàs de la tercer persona del singular
Preferencia polàs fhormàs reduzíàs de la tercer persona (Ast., can, est, pas) frenta làs fhormàs completàs: fhaz, creç, tien, paeç,etc. frenta fhazi (ast. fai, est. h.azi), creci, tieni, paeci, etc.
fhormàs reduzíàs del grupu esperáu -zc-
Preferencia polàs fhormàs reduzíàs del grupu –zc– (Ast.ou., est): agradeça, conduza, apaeça, produza, traduza, conoço, creça,…
fhormàs fhuertis de passáu
Alternancia de fhormàs fhuertis de passáu truxun, fhizun, pierdun, creyun, rompun, dorun, anduvun,… junta làs más corrientis truxierun, fhizierun, perdierun, creyerun, rompierun, dierun, anduvierun, cupierun,… y làs lhionesàs truxienun, fhizienun, perdienun,...
fhormàs fhinalis
Làs fhormàs fhinalis mirandesàs –des (falades, comedes, vivides,…) i làs castellanizaàs completàs (tieni, quieri,…) non se respetàn na escritura: fales, comes, vives,… tien, quier,propón,…
-éi, -óu
Fhormàs fhinalis ditongaàs –éi, –óu
Pronunciàs possivlis: –ei, -ou (Ast.ou), –e,-o (restu dominiu)
Grafía preferida: –e, –o (asturiana central)
Exemplus: falé, alcuôntré, algamé… faló, alcuôntró, algamó,…
-i, -is
Pronunciàs possivlis: –i, –is (mir,lhi,est, pas), –e, -es (restu dominiu)
Grafía preferida: –i, –is (arcaizanti)
Exemplus: cai, cais, dizis, cabi, rompi, dixisti, dixistis,…
-un
Pronunciàs possivlis: un (lhi, mir, est); on (restu dominiu)
Grafía preferida: un (lhi, mir, est)
Otrus: truxun/truxierun, pierdun/perdierun, falun/falarun, rompun/rompierun, …
-es,-en
Pronunciàs possivlis: es, en (zones de ast.ce. y parti ast.or, palra d’El Rebollar, fala de San Ciprián); äs, än (passiegu), as, an (restu)
Grafía preferida: às, àn
Exemplu. cantàs: cantes, cantas
Otrus: cantàs, falàs, contratàn, callàn,…
-in
Pronunciàs possivlis: in (est, xal); en (restu del Ast)
Grafía preferida: in (de manera que se distingàn fácilmente de làs fhormàs de l’apartáu anterior)
Exemplu. cantin: canten, cantin
Otrus: rompin, fhazin, crein,…
-o (gerundiu)
Pronunciàs possivlis: u (est, lhi, pas); o (restu del Ast)
Grafía preferida: o (asturiana central)
Exemplu. cantando: cantando, cantandu
Otrus: traendo, cantando, curriendo, …
-as,-an (fhormàs de sujuntivu i fhormàs curtiàs)
Pronunciàs possivlis: es, en (zones del ast.ce i or. vacilanti nàs fhormàs de la primer conjugación, palra d’El Rebollar, fala de San Ciprián); as, an (restu)
Grafía preferida: às, àn
Eixemplu. côyhàs: coyas, coyes, cuehas
Otrus: fhaigàs, rompàs, rompàn,…
-i,-is,-in (fhormàs de sujuntivu)
Pronunciàs possivlis: i, ii, is, in (est, xal, pas); e, ie, es, en (restu Ast.)
Grafía preferida: i,ii,is,in
Exemplu. cantis: cantis, cantes
Otrus: pronuncii, falis, falin, cantin, rodein
-e (fhormàs de condicional)
Pronunciàs possivlis: –e y –a alternando en tol dominiu
Grafía preferida: e
Exemplu. sedríe: sedríe, sedría
Otrus: sedríe, cantaríe, andaríe, diríe,…
-a, -e (pluscuamperfeutu)
Pronunciàs possivlis: –a, –e
Exemplu: fuera-fuere, dixera-dixere, pudiera-pudiere,…
-e (imperativu fhormal)
Pronunciàs possivlis: –i (can, est, lhi, restu Ast. esporádicu), –e (restu Ast.)
Grafía preferida: –i
Exemplu: opini, dexi, acérquessi, repari…
-y
Pronuncies possivles: – , y
Grafía preferida: y (general)
Eixemplu. doy: doy, do/dou
Otrus: hay, estoy, toy, soy, voy.
Nota: pesie a que na norma escrita asturiana ñon devi escrivissi –y a fhinal de palhavra, ésti yê un casu especial (respeutu de la -i fhinal general de l’asturlhionés unifhicáu) onde la –yfhinal indica un lhugar (lhocativu deriváu del lhatín IBI), signifhicando nel passáu “equí”, como’n “do-y” por “do equí” o “esto-y” por “estó equí”, dehí que s’haiga mantener una escritura diferenciada
Vocavulariu
–Mesis: Jeneru, Fhevreru, Marciu, Abril, Mayu, Juñu, Juliu, Agostu, Setiembri, Ochovri, Noviembri, Diziembri
–Díàs: Lhunis, Martis, Miércolis, Juevis, Vienris, Savadu, Domingu
– Lhingua. Se prefier esta fhorma porque, pesie a tar generalizada la fhorma “lhengua” i ser la fhorma “lhingua” vacilanti enàs zonàs onde se da (principalmente Asturiàs i Cantabria), la su etimología assina lo aconseyha (lhat. LINGUA).
– De la mesma forma, Lhión i lhionés, anque vacilantis frenta Lheón i lheonés, son propias de l’Asturlhionés i provavlemente el restu antigu frenta la pujancia del castellán.
– ¿Asturlhionés o asturianu? Anque paeça mentira, esti yê huôi ún de los provlemàs más importantis a los que s’enfrenta esta lhingua, el so ñomi. Nun primer momentu decanteme pol ñomi “asturianu”, de la mesma fhorma que Cataluña o Castiella dan nomi a làs sos lhinguàs esparzíàs fhaza’l sur. Ensin embargu, làs críticàs vienin (cun razón) de cántabrus i lhionesis. Devo aceutar que làs dos razonis que aporté nun primer momentu non tienin rigor sociolhingüísticu: per un lhau, el fhechu de que Asturiàs seya la comunidá cun mayor númeru de falantis, i pel otru la creyencia de que la lhingua ñació ellí.
En verdá nun yê correutu dende un puntu de vista social i históricu mirar sólo al númeru de falantis, o a la realidá actual (nel ámbitu internacional tien mayor reconocencia’l ñomi “Asturian”, asturianu), sinón a la realidá histórica. Yê a traviés la influyencia del sustratu prelhatinu que se creó l’asturlhionés, pola distinta evolución del lhatín enos territorius del norti. Assina, cántabrus i ásturis (éstus repartíànsi polàs actualis Asturiàs, Lhión i Zamora) moldearun la lhingua fhasta algamar un dialeutu qu’esparziríàn pa fhaza’l sur por mé’l reinu astur-lhionés o lhionés, ca ún culos sos repobladoris. Yê dizir, anqu’el ñomi “asturianu” seya más popular n’Asturiàs i fhuera d’España, el casu yê que dientro la Península los ñomis “lhionés” i “asturlhionés” son los más emplegaus, “asturianu” yê un ñomi desconocíu i ayhenu, demasiáu modernu. Polo tanto, l’únicu términu que paeç aceutavli énte esta situación yê asturlhionés, i yê’l que usaré d’equí n’adelantre. Por otra parti, como bien señala Abel Pardo al respeutivi de lo “práctico” que me paecía’l ñomi ‘asturianu’ pa la lhingua común, pola falta de ñomis compuestus enos ñomis de lhinguàs internacionalis, “el serbocroata yê serbocroata i non hay nengún provlema”
Autoris
Lhicencia

Ast: Las versionis web desti archivu son lhivris pa cualisquiera usus cun reconocencia del so autor. Pregúntinus pa otrus usus.
En: Las versiones web de este archivo son libres para cualquier uso con reconocimiento de su autor. Pregúntenos para otros usos.
En:The Web versions of this file are free for any use with attribution. Ask for other uses.
Referenciàs
- Las Hablas Asturianas, por Josefina Martínez Álvarez. Manual de Dialectología Hispánica, Manuel Alvar. Ariel